Kant

A revolución copernicana de Kant

Se a necesidade e universalidade dos nosos coñecementos non pode proceder da experiencia, o coñecemento non poderá explicarse como unha adecuación do espírito, do suxeito, aos obxectos, tal como supuxeran os filósofos ata entón. Pola contra, temos que supoñer que son os obxectos quen teñen que axeitarse ao noso coñecemento. Neste investimento do papel que xogan o suxeito e o obxecto no coñecemento radica a chamada "revolución copernicana" de Kant . O entendemento non é unha facultade pasiva, que se limite a recoller os datos procedentes dos obxectos, senón que é pura actividade, configuradora da realidade.

Ata agora supúxose que todo o noso coñecer tiña que rexerse polos obxectos. Sen embargo, todos os intentos realizados baixo tal suposto con vistas a estabelecer a priori, mediante conceptos, algo sobre ditos obxectos -algo que ampliase o noso coñecemento- desembocaban no fracaso. Intentemos, pois, por unha vez, se non adiantaremos máis nas tarefas da metafísica supoñendo que son os obxectos quen deben conformarse ao noso coñecemento, cousa que concorda xa mellor coa desexada posibilidade dun coñecemento a priori de ditos obxectos, un coñecemento que pretende estabelecer algo sobre estes antes de que nos sexan dados. Ocorre aquí como cos primeiros pensamentos de Copérnico. Este, vendo que non conseguía explicar os movementos celestes se aceptaba que todo o exército de estrelas xiraba arredor do espectador, probou se non obtería mellores resultados facendo xirar ao espectador e deixando as estrelas en repouso.

Se o entendemento está sometido a certas categorías que determinan aos obxectos, entón podemos saber a priori que non ocorrerá nada no campo da experiencia humana que non estea sometido a tales categorías. En consecuencia, o suxeito adquire un papel configurador da realidade, en lugar de ser o mero receptor pasivo dunha suposta realidade obxectiva á que se debe someter.

Cales son as condicións que posibilitan a determinación dos obxectos polo suxeito? Kant estudaraas na Estética Transcendental e na Analítica Transcendental, (a primeira e a segunda parte da Crítica da razón pura, respectivamente).

1.- A sensibilidade e o entendemento

A diferenza do que afirmaran os racionalistas e os empiristas, quen concibían unha soa fonte do coñecemento, a razón ou a experiencia, respectivamente, para Kant o coñecemento é o resultado da colaboración entre ambas: pola sensibilidade recibimos os obxectos, polo entendemento pensámolos.

Os obxectos véñennos, pois, dados mediante a sensibilidade e ela é a única que nos subministra intuicións. Por medio do entendemento, os obxectos son, en cambio, pensados e del proceden os conceptos.

Agora ben, como veremos a seguir, Kant afirmará que existen unhas formas transcendentais, tanto na sensibilidade como no entendemento, formas que non dependen da experiencia, e que son a priori, polo tanto, que actuarán como un "molde" ao que se teñen que someter os datos recibidos pola sensibilidade e os conceptos formados polo entendemento. En consecuencia, tanto a sensibilidade como o entendemento adquiren, aínda que a distinto nivel, un papel configurador da realidade.

1.1- A sensibilidade. (Estética Transcendental)

Por sensibilidade entende Kant a capacidade de recibir representacións, ao ser o suxeito afectado polos obxectos. Esta capacidade é soamente receptiva.

Ao modo mediante o cal o coñecemento se refire inmediatamente a un obxecto chámalle Kant intuición; e o efecto que produce un obxecto sobre a nosa capacidade de representación sensíbel chámalle sensación; no caso, pois, da sensibilidade, chámalle intuición sensíbel ou empírica a esa referencia inmediata a un obxecto. E ao obxecto indeterminado dunha intuición empírica, a aquilo que supostamente a causa, chámalle fenómeno.

No fenómeno podemos distinguir unha materia e unha forma. A materia do fenómeno é o que dentro do mesmo lle corresponde á sensación. E a forma é "aquilo que fai que o diverso do mesmo poida ser ordenado en certas relacións". Con isto Kant quérenos dicir que as sensacións non poden ser ordenadas por algo que sexa, pola súa vez, unha sensación: e se a materia da sensación procede da experiencia, polo que entón é a posteriori, o que ordena as sensacións, a forma, ten que ser algo distinto da materia, polo que non pode proceder da experiencia, e ha de ser, polo tanto, a priori.

Agora ben, se analizamos o contido de calquera coñecemento, despoxándoo de todo elemento procedente do entendemento, co fin de quedarnos só co coñecemento sensíbel; e unha vez feito isto analizamos ese coñecemento sensíbel, despoxándoo de todo elemento pertencente á sensación, quedarémonos só coa forma do coñecemento sensíbel. Teremos entón a forma pura da sensibilidade.

No caso dos obxectos que nos representamos como exteriores a nós, como unha mesa ou unha casa, por exemplo, podemos prescindir de calquera representación sensíbel (tamaño, aspecto, cor) pero non podemos deixar de representánolo como “algo no espazo”. De modo semellante, polo que respecta á intuición dos estados internos do suxeito podemos prescindir de todas as súas características agás de representánolo en “relacións de tempo”. Que son logo o espazo e o tempo?

O espazo non pode ser unha cousa, xa que as cousas existen no espazo; se o consideraramos como unha cousa teriamos que concibir outro espazo que o contivese, e así indefinidamente, o que resulta absurdo. O espazo tampouco pode ser un concepto empírico, xa que para representarme un obxecto debo presupoñer de antemán o espazo; polo tanto, o espazo non pode proceder da experiencia, senón que a precede. Xa que logo, se non procede da experiencia ten que ser unha representación a priori, independente da experiencia.

Tampouco pode ser un concepto discursivo, xa que o espazo é único: non hai unha multiplicidade de espazos que poidan ser representados mediante un concepto, do mesmo modo que representamos a multiplicidade de mesas baixo o concepto “mesa”. Se non é unha cousa, nin un concepto empírico nin discursivo, o espazo só pode ser unha intuición pura, unha forma a priori da sensibilidade, é dicir, unha condición de posibilidade dos fenómenos, a condición de todos os fenómenos dos sentidos externos.

O mesmo ocorre co tempo: precede a toda experiencia do sentido interno e non pode ser un concepto empírico nin discursivo, polo que ten que ser necesariamente unha intuición pura e a priori: a condición de posibilidade de todas as representacións que se poden dar no sentido interno, di Kant.

Espazo e tempo son, pois, formas puras a priori da sensibilidade. Coa afirmación de que son formas puras, intuicións puras, Kant quere dicir que non son conceptos e que non teñen ningún contido empírico. Coa afirmación de que son a priori quere dicir que son independentes da experiencia e que, en certo sentido, precédena, fana posíbel. Son as condicións “transcendentais” da sensibilidade.

Estamos en condicións, pois, de explicar como son posíbeis os xuízos sintéticos a priori nas matemáticas. As matemáticas, dinos Kant, tratan das determinacións do espazo e do tempo, na xeometría e na aritmética, respectivamente. O que fai a xeometría é analizar as propiedades do espazo, que é o que fai a aritmética con respecto ao tempo. Agora ben, dado que o espazo e o tempo son as condicións nas que ha de darse todo fenómeno, as propiedades do espazo e do tempo han de transmitirse necesariamente a todo fenómeno que poida darse neles, (do mesmo xeito que o molde da magdalena imprime a súa forma á masa vertida nel, por utilizar unha comparación comprensíbel).

Deste xeito, todos os coñecementos das matemáticas han de ser universais e necesarios, posto que todos os fenómenos dánse necesariamente no espazo e no tempo. Desta forma son posíbeis os xuízos sintéticos a priori nas matemáticas, é dicir xuízos que aumentan o meu coñecemento e que sen embargo son independentes da experiencia e, xa que logo, universais e necesarios.

1.2- O Entendemento. (A analítica transcendental)

Como xa vimos anteriormente, a sensibilidade é a fonte de todas as nosas intuicións. Se prescindimos da sensibilidade, di Kant, non podemos ter intuición algunha. O entendemento non é unha facultade que nos permita intuír, é dicir, estabelecer unha relación directa cun obxecto; e xa que non hai outra forma de coñecer, fóra da intuición, que a conceptual, resulta que o entendemento é un coñecemento conceptual, discursivo. A sensibilidade subministra as intuicións do coñecemento; o entendemento subministrará os conceptos.

As intuicións sensíbeis, se non se pensaran por medio dun concepto, (“subsumidas” nun concepto, di Kant), non nos ofrecerían ningún coñecemento: equivalerían a un torrente inconexo de sensacións. Os conceptos, pola súa banda, se non se remiten a unha intuición sensíbel, ofreceríannos un coñecemento baleiro de contidos. "As intuicións, sen conceptos, son cegas; os conceptos, sen intuicións, son baleiros."

O entendemento é a facultade de pensar e, como tal, pura actividade, fronte á receptividade da sensibilidade. Esa actividade identifícase coa formación de conceptos, é dicir, coa creación de formas baixo as cales se poden ordenar diversas representacións baixo unha soa común a todas elas. Así, mentres que a sensibilidade subministra as intuicións sensíbeis, o entendemento pensa baixo conceptos esas intuicións, unificando baixo o concepto a diversidade ofrecida pola sensibilidade. Cando dicimos que isto é unha casa, ou unha mesa, o que ocorre é que baixo o concepto "casa" ou "mesa" o entendemento unificou unha pluralidade de elementos procedentes da sensibilidade baixo ditos conceptos, e esa conxunción dos elementos sensíbeis e os conceptuais é o que produce o coñecemento.

Se realizamos co entendemento a mesma operación que realizamos coa sensibilidade, é dicir, separar a materia da forma, poderemos distinguir dous tipos de conceptos: os conceptos empíricos e os conceptos puros ou categorías. Os primeiros son o resultado de xeneralizacións tomadas da experiencia, como os xa citados de "casa" ou "mesa". Os segundos non dependen en absoluto da experiencia: son a priori, e subminístraos directamente o entendemento, de modo semellante o que ocorre co espazo e co tempo na sensibilidade. Estos conceptos puros a priori son as estruturas a partir das cales se xeran os conceptos empíricos e os que nos permiten, polo tanto, formular xuízos.

Como poderemos determinar cales son esas categorías ou conceptos puros do entendemento?. Pensar, segundo Kant, equivale a formular xuízos, polo que todos os actos do entendemento poden ser, pois, reducidos a xuízos. Agora ben, se determinamos cales son as formas do xuízo, poderemos identificar cales son as “funcións de unidade” (as funcións unificadoras da diversidade) que operan nos mesmos, que non serán outras que as categorías. A esta operación de busca das “funcións de unidade” chamaralle Kant dedución transcendental das categorías.

Seguindo a lóxica aristotélica e facendo abstracción do contido dun xuízo e atendendo tan só á súa forma, Kant cree que todos os xuízos poden reducirse aos catro tipos seguintes, cada un con tres posibilidades:

• Atendendo á cantidade: universais, particulares e singulares.
• Atendendo á calidade: afirmativos, negativos e infinitos.
• Atendendo á relación: categóricos, hipotéticos e disxuntivos.
• Atendendo á modalidade: problemáticos, asertóricos e apodícticos.

Se as categorías representan funcións a priori ou transcendentais de unidade nos xuízos, a cada forma de xuízo corresponderalle unha categoría, estabelecendo Kant a seguinte correspondencia:

Hai, pois, doce categorías que corresponden a outras tantas formas de xuízo. Tales categorías, en canto que son as formas a priori ou transcendentais do entendemento, os "moldes" a través dos cales se forman os conceptos empíricos, só teñen validez cognoscitiva aplicadas ás intuicións fornecidas pola sensibilidade. É dicir, que por si mesmas non poden ofrecer, nin conteñen, ningún coñecemento da realidade.

En si mesmas, pois, as categorías non proporcionan ningún coñecemento, senón que conteñen simplemente a forma transcendental, a priori, de todo coñecemento. Se o entendemento limitase a súa acción á produción de conceptos a partir das categorías, sen aplicar eses conceptos aos contidos que subministra a sensibilidade, tales conceptos estarían baleiros e non nos proporcionarían ningún coñecemento.

Pero, ademais, iso supón que non hai posibilidade de coñecer ningún obxecto se non se somete á acción das categorías, polo que, do mesmo xeito que a sensibilidade impón ao obxecto as estruturas transcendentais do espazo e do tempo, o entendemento impón ao obxecto as formas transcendentais do entendemento, ou categorías. En consecuencia, non poderemos coñecer nunca os obxectos tal como son en si mesmos, é dicir, como “nóumenos”, senón soamente tal como se presentan a nós a través das estruturas transcendentais da sensibilidade e do entendemento é dicir, como fenómenos.

Estamos agora en condicións, pois, de comprender como son posíbeis os xuízos sintéticos a priori nas ciencias naturais. Lembremos o exemplo que nos poñía Kant: "todo cambio ha de ter unha causa". É un xuízo sintético, xa que a noción de cambio non inclúe a de causa; e é un xuízo a priori, independente da experiencia, e polo tanto universal e necesario, porque se funda na categoría de causalidade e dependencia (causa e efecto).

Dado que as categorías unifican en última instancia toda a diversidade da realidade "fenoménica", non hai nada nela (na realidade fenoménica) que non dependa directamente das categorías. Cando descubrimos na realidade unha lei ou unha regra universal buscamos nesa realidade a súa causa, sen darnos conta de que esa regularidade atópase na realidade porque a puxemos nela nós, ao configurar a realidade a través das categorías.