Hobbes

Malia que Hobbes foi un dos filósofos relevantes do século XVII, que se relacionou persoalmente con Bacon, Gassendi, Descartes (a quen realiza serias obxeccións ás súas Meditacións) e coñeceu tamén persoalmente a Galileo, é dicir, aos máis significativos filósofos que procuran o paso do pensamento á modernidade, a súa filosofía non goza entre nós de gran consideración, o que non é de estrañar, se temos en conta que nos achamos diante dun pensador materialista ata a medula, moi lonxe das concesións metafísicas de Descartes, e resolto a aplicar á análise do ser humano e da sociedade os mesmos supostos que ao estudo da Natureza. Non ocorreu así co seu pensamento político, de carácter absolutista, máis coñecido entre nós, do que ofrecemos un resumo a seguir.

A filosofía política de T. Hobbes

Na análise da vida social e política Hobbes partirá da consideración de que a sociedade está composta por unha multiplicidade de seres individuais conducidos polas súas paixóns, intentando explicar como se produce a transición deste individualismo atomista á construción dun corpo social artificial, ou Estado, de carácter absolutista. Tradicionalmente considerouse a obra política de Hobbes como a fundamentación teórica do absolutismo.

1. O estado natural de guerra

No que Hobbes chama o estado natural, é dicir, o estado no que se atopaba o ser humano antes da organización da vida social, os seres humanos son iguais por natureza en facultades mentais e corporais, producíndose, tamén dunha forma natural, unha compensación entre as deficiencias e as calidades coas que a natureza dotou a cada cal. Cada ser humano busca a súa propia conservación, en primeiro lugar, o que dá orixe á competición e á desconfianza entre os seres humanos. Neste estado natural non existen distincións morais obxectivas, polo que dita competición dá lugar a un estado permanente de guerra de todos contra todos, no que cada cal guíase exclusivamente pola obtención do seu propio beneficio e, non existindo moralidade algunha, non hai máis límite para a satisfacción dos nosos desexos, que a oposición que podamos atopar nos demais. Non existindo distincións morais obxectivas Hobbes considera, pois, que as accións humanas desenvólvense na marxe de toda consideración moral, como resultado da forza das paixóns, únicos elementos polos que se poden guiar, en dito estado, os seres humanos. Xa que non hai lugar para as distincións morais non se pode xulgar ditas paixóns como boas ou malas. Podería parecer que Hobbes, ao facer depender das paixóns a acción dos seres humanos no estado de natureza, e ao aparecer caracterizado tal estado como unha "guerra permanente de todos contra todos", un estado no que o "o home é un lobo para o home", suxire que as paixóns son un elemento negativo da conduta humana, que o ser humano é malo por natureza, pero el mesmo encárgase de rexeitar esta interpretación:

Pero ningún de nós acusa xa que logo á natureza do home. Os desexos, e outras paixóns do home, non son en si mesmos pecado. Non o son tampouco as accións que proceden destas paixóns, ata que coñecen unha lei que as prohibe. O que non poden saber ata que haxa leis. Nin pode facerse lei algunha ata que acorden a persoa que a fará." (Leviatán, XIII)

No estado natural, pois, que é un estado de guerra permanente, o individuo depende para a súa seguridade da súa propia forza e enxeño, non habendo máis límite para a súa acción que os que esta lle impoñan, nin podendo esperar a colaboración doutros para conseguir os seus propios obxectivos. Tal concepción do estado natural é unha consecuencia da consideración previa negativa sobre a natureza do ser humano e das súas paixóns; é probábel que Hobbes chegase á súa formulación analizando a sociedade do seu tempo pero prescindindo daquelas características "sociais" que parecen impoñer límites ás nosas accións (as leis morais e sociais). Este modelo carece de toda validez obxectiva como sabemos na actualidade, dado o noso coñecemento da evolución do ser humano; pero Hobbes está formulando a súa hipótese case tres séculos antes do desenvolvemento e aceptación das teorías evolucionistas e do desenvolvemento da socioloxía. Nin o seu modelo ten validez obxectiva nin se corresponde a un feito histórico, pero é unha hipótese que lle permite xustificar e fundamentar teoricamente a existencia dun poder absoluto, do Estado absolutista, sen necesidade de recorrer á orixe divina do poder (divindade na que, polo demais, non cría).

2. A lei natural

Ten algún interese o ser humano por saír dese estado de natureza? Pero, o que é máis importante aínda, pode saír del? Ou é a súa natureza tal que iso non sexa posíbel?
É necesario, pois, investigar cal sexa a natureza do ser humano para poder determinar se o estado de natureza é susceptíbel de ser abandonado ou non. Hobbes distingue dous aspectos da natureza humana: as paixóns, que o inclinan cara a guerra e a paz; e a razón.

As paixóns que inclinan aos homes cara a paz son o temor á morte; o desexo daquelas cousas que son necesarias para unha vida confortábel; e a esperanza de obtelas pola súa industria." (Leviatán, XIII)

O feito de que haxa paixóns que inclinan, de forma natural, ao ser humano cara a paz permite pensar que hai algúns aspectos na natureza humana que posibilitan o acordo entre os homes para a consecución de dita paz; Hobbes cree que esas paixóns están reguladas por leis da natureza que poden ser descubertas pola razón, e provén ao ser humano dun conxunto de normas de prudencia egoísta (non morais, nin metafísicas), que fan posíbel a propia conservación e seguridade.

Unha lei de natureza (lex naturalis) é un precepto ou regra xeral atopada pola razón, pola cal se lle prohibe ao home facer aquilo que sexa destrutivo para a súa vida, ou que lle arrebate os medios de preservar a mesma, e omitir aquilo co que cree que pode preservala mellor, pois aínda que os que falan deste tema confunden a miúdo ius e lex, dereito e lei, estas débense, sen embargo, distinguir, porque o dereito consiste na liberdade de facer ou non facer, mentres que a lei determina e ata a un dos dous, polo que a lei e o dereito difiren tanto como a obriga e a liberdade, que nunha e a mesma materia son incompatíbeis".(Leviatán, XIV)

Tales leis, polo demais, son eternas :"As leis de natureza son inmutábeis e eternas, pois a inxustiza, a ingratitude, a arrogancia, o orgullo, a iniquidade, o favoritismo de persoas e demais non poden nunca facerse lexítimos, porque non pode ser que a guerra preserve a vida e a paz a destrúa" (Leviatán,XV). Estas leis de natureza ás que se refire Hobbes son similares ás da física, e estabelecen as formas nas que, de feito, actúan os egoístas, a forma na que a súa psicoloxía lles fai actuar. A lista de leis naturais varía na obra de Hobbes, chegando a enumerar ata dezanove desas leis no Leviatán; non obstante, considera que as fundamentais son as seguintes:

a) Primeira lei de natureza. A busca e o seguimento da paz mentres poida obterse.

E é polo tanto un precepto, por regra xeral da razón, que todo home debe esforzarse pola paz, na medida que espere obtela, e que cando non poida obtela, poida entón buscar e usar toda a axuda e as vantaxes da guerra, de cuxa regra a primeira rama contén a primeira e fundamental lei de natureza, que é buscar a paz, e seguila, a segunda, a suma do dereito natural, que é defendernos por todos os medios que poidamos". (Leviatán, XIV)

b) Segunda lei de natureza. A capacidade de renunciar aos seus propios dereitos (o que abre a posibilidade de estabelecer un contrato con outros seres humanos).

Desta lei fundamental de natureza, pola que se ordena aos homes que se esforce pola paz, derívase esta segunda lei: que un home estea disposto, cando outros tamén o estean tanto como el, a renunciar ao seu dereito a toda cousa en prol da paz e defensa propia que considere necesaria, e se contente con tanta liberdade contra outros homes como consentiría a outros homes contra el mesmo". (Leviatán, XV)

c) Terceira lei de natureza. Cumprimento dos pactos e aceptación das consecuencias que deles se seguen (o que se fai efectivo só unha vez constituída a sociedade civil).

Daquela lei de natureza pola que estamos obrigados a transferir a outro aqueles dereitos que se son retidos obstaculizan a paz da humanidade, séguese unha terceira, que é esta: que os homes cumpran os pactos que celebraron, sen o cal, os pactos son en van, e nada senón palabras ocas. E subsistindo entón o dereito de todo home a toda cousa, estamos aínda na condición de guerra". (Leviatán, XV)

A razón mostra que é favorábel para a conservación dos seres humanos que estas leis se cumpran: é racional que o ser humano as observe. Este é o sentido da súa obriga (no foro interno). Pero de feito tales leis en estado natural non se cumpren, polo que se necesita un poder coercitivo para obrigar o seu cumprimento.

3. A formación do corpo social e a teoría do contrato.

As causas que moven aos seres humanos a unirse constituíndo así un corpo social son de dous tipos, segundo Hobbes: causas remotas e causas próximas (o contrato). Entre as causas remotas sinala a inseguridade á que se ven sometidos os seres humanos en estado de natureza, e a razón, que comprende a existencia de leis pero, ao mesmo tempo, observa que ditas leis non se cumprirán sen un poder coercitivo, público, apoiado pola forza e capaz de castigar aos infractores.

Polo tanto, antes de que os nomes do xusto ou inxusto poidan aceptarse, deberá haber algún poder coercitivo que obrigue igualitariamente aos homes ao cumprimento dos seus pactos, polo terror a algún castigo maior que o beneficio que esperan da ruptura do seu pacto e que faga boa aquela propiedade que os homes adquiren por contrato mutuo, en compensación do dereito universal que abandonan, e non existe tal poder antes de que se erixa unha República" (Leviatán, XV)

As leis da natureza son, por si mesmas, contrarias aos nosos desexos e paixóns naturais, que conducen á parcialidade e ao orgullo. Podemos, non obstante cumprilas en estado natural cando queremos e cando iso non supoña un risco para nós. No caso de que tales leis se cumprisen por parte da gran maioría de seres humanos, non sería necesaria ningunha forma de goberno civil nin habería necesidade algunha del. Pero, de feito, as leis da natureza non se cumpren, dada a súa oposición ás nosas paixóns, a menos que haxa un poder coercitivo con capacidade suficiente para impoñernos o seu cumprimento.

Pois se puidésemos supoñer que unha gran multitude de homes se dobregaría á observancia da xustiza e outras leis da natureza sen un poder común capaz de manter a todos os seus membros no temor, poderiamos do mesmo xeito supoñer que toda a humanidade fixese o mesmo, e entón nin habería goberno civil nin necesidade del, nin de República en absoluto, porque habería paz sen sometemento." (Leviatán, XVII)

O motivo final polo que se organiza en sociedade é a preservación da propia vida e a garantía dunha existencia máis ditosa. A diferenza de algúns animais, como as abellas e as formigas, que viven de forma natural sociabelmente, os seres humanos só poden acadar esta convivencia social por medio dun pacto polo que se xera, simultaneamente, a sociedade civil e un poder común capaz de obrigar a todos ao cumprimento do pacto subscrito. O pacto ten lugar, pois, de cada home con cada home, "coma se todo home debese dicir a todo home: autorizo e abandono o dereito a gobernarme a min mesmo, a este home, ou a esta asemblea de homes, coa condición de que ti abandones o teu dereito a iso e autorices todas as súas accións de maneira semellante". Este poder común non pode acharse dividido (contra a división de poderes) senón que ha de ser exercido por "un home ou unha asemblea de homes, que poida reducir todas as súas vontades, por pluralidade de voces, a unha soa vontade". O resultado do pacto é a creación da sociedade civil, da República: "a multitude así unida nunha persoa chámase República, en latín, civitas". República que quedará definida como:

... unha persoa cuxos actos asumiu como autora unha gran multitude, por pactos mutuos duns con outros, aos fins de que poida usar a forza e os medios de todos eles, e segundo considere oportuno, para a súa paz e defensa común. E o que carga con esta persoa denomínase soberano e dise que posúe poder soberano; calquera outro é o seu súbdito". (Leviatán, XVII)

Pero para que exista tal poder os seres humanos han de aceptar, como vimos, unha transformación dos seus dereitos, que consiste na renuncia aos mesmos, co fin de sumar todas as vontades nunha soa, é dicir, elixir un representante que será o detentor de todos os dereitos aos que eles renunciaron, o que supón a creación dunha persoa artificial ou ficticia, que, ao posuír todos os dereitos, non poderá estar sometida a ningunha restrición.

Esta transformación de dereitos realízase mediante un acordo de cada home con cada home (pacto, contrato) polo que cada cal renuncia aos seus dereitos en favor dun terceiro (individuo particular ou asemblea). Ese terceiro recibirá o nome de soberano e os demais só o de súbditos.

A causa inmediata da formación da sociedade civil é, polo tanto, o contrato que estabelecen entre si as persoas individuais. Pero hai que facer notar que o soberano non é parte do contrato, é dicir, o contrato non se estabelece entre os súbditos e o soberano, senón exclusivamente entre os súbditos. Deste xeito Hobbes entende que non hai obriga ningunha que limite a acción do soberano respecto aos súbditos, xa que este non pactou nada cos súbditos.

Polo demais, no contrato, a creación da sociedade civil e do soberano son simultáneos, pois non podería xurdir o contrato sen que xurda simultaneamente un poder capaz de poñelo en vigor.

Esta explicación de Hobbes está claramente dirixida contra a teoría do dereito divino dos reis. É unha teoría "realista", en canto defende a monarquía, (entre outras razóns porque dito réxime conduciría a unha maior unidade); pero podería estabelecerse calquera outra forma de goberno, a democracia ou a aristocracia, (xa que dito poder absoluto pode ser exercido por "un home ou unha asemblea de homes, que poida reducir todas as súas vontades, por pluralidade de voces, a unha soa vontade"), sempre e cando se garanta que se poida manter a unidade e indivisibilidade do poder, dun poder no que Hobbes insiste que debe ser absoluto.

A teoría política de Hobbes pretende fundamentar filosoficamente, non historicamente, a orixe da sociedade civil e a lexitimación do poder, a súa racionalidade (como forma de control do individualismo, ao que considera inútil e nocivo).

A sociedade, en definitiva, para Hobbes, está fundada sobre o medo, xa se trate dunha sociedade por institución (mediante un pacto) e ou dunha sociedade por adquisición (violencia do poder).

4. O poder: dereitos do soberano e liberdade dos súbditos

Dereitos do Soberano

A soberanía emanada do contrato é inalienábel polo que, unha vez concedida, non se pode cambiar a forma de goberno nin repudiar a autoridade

O soberano, polo demais, non pode ser castigado polos seus súbditos, xa que non hai ningunha relación contractual entre os súbditos e o soberano. O soberano queda "fóra" do contrato.

O poder absoluto así estabelecido determina o que se ha de ensinar e todas as demais facetas da vida pública.

A igrexa queda totalmente subordinada ao estado: non hai posibilidade algunha de estabelecer un poder distinto ao do soberano: o soberano asume todos os poderes en xeral.

Liberdade dos súbditos

Respecto á liberdade dos súbditos, trátase de compaxinar a liberdade natural e o determinismo. Os seres humanos son libres en estado natural e, polo contrato, renuncian aos seus dereitos, pero con certas limitacións, que fixan os límites da súa liberdade na sociedade civil.

A liberdade é entendida por Hobbes como a ausencia de estorbos: "Por liberdade enténdese, de acordo coa significación apropiada da palabra, a ausencia de impedimentos externos, impedimentos que a miúdo poden arrebatar a un home parte do seu poder para facer o que lle praza, pero non poden impedirlle usar do poder que lle queda, de acordo co que lle dite o seu xuízo e razón." (Leviatán, XIV).

Pero unha vez abandonado o estado de natureza a primacía da lei representa a liberdade da comunidade, polo que a "liberdade" individual limitaríase ao non regulado (a elección do domicilio, do medio de vida, a compra-venda de bens, etc.), e tamén o dereito a resistirse ao soberano: no caso de morte ou prisión e cando o soberano renuncia á súa soberanía.