A obra de Marx contén elementos que pertencen a campos da reflexión e a actividade considerados tradicionalmente como de orde diferente. Iso permitiu tratar a Marx como un economista, como un filósofo, como un revolucionario, segundo os intereses de quen se achegasen ás súas obras, estabelecendo unha separación arbitraria no conxunto do seu pensamento, que se prestou a diversas manipulacións. Malia iso, predominou entre os seus estudosos o afán por comprender a súa obra en conxunto, xa que o mesmo Marx non estabeleceu tales distincións, e utilizou a miúdo elementos procedentes dun campo para aplicalos a outro, extraendo conclusións que dificilmente poden considerarse estritamente económicas, filosóficas ou políticas.
A tripla influencia recibida polo pensamento de Marx
Así, converteuse xa nun tópico tradicional presentar a obra de Marx como o resultado dunha tripla influencia: a da filosofía hegeliana, asimilada nos seus anos de estudante en Berlín; a da economía política inglesa, na que se iniciou durante o seu primeiro exilio en París; e a do socialismo francés, co que tamén entrará en contacto durante o seu primeiro exilio en París, (chamado posteriormente "socialismo utópico", por contraposición á súa propia interpretación do socialismo, coñecida como "socialismo científico"). Esta tripla influencia pódese desagregar nos seguintes elementos:
- a) Da filosofía hegeliana ou, máis ben, como resultado da súa crítica do idealismo, tal como o presentaba Hegel, (ou os seus seguidores, tanto da dereita como da esquerda hegeliana), conservará algúns conceptos que resultarán fundamentais no seu pensamento (especialmente as ideas de dialéctica e de historia como proceso orientado cara un fin.)
- b) Do "socialismo utópico" francés (Saint-Simon, Fourier, Proudhom) tomará as ideas socialistas e revolucionarias do seu pensamento político, como a idea da loita de clases.
- c) Da economía política inglesa ( Adam Smith e David Ricardo), tomará as ferramentas técnicas da análise económica e sobre todo a idea do valor-traballo como eixe articulador de toda actividade produtiva.
Discutiuse o carácter e a permanencia desta tripla influencia no conxunto da súa obra. Os estudosos do marxismo están de acordo, non obstante, en que non se pode reducir o seu pensamento a un simple desenvolvemento destes tres elementos, senón que o pensamento de Marx vai alén das implicacións de cada un deles tomado illadamente, non podendo reducirse tampouco a unha simple síntese entre eles; pola contra, a partir de eles Marx desenvolvería un novo marco conceptual sobre o que acabaría construíndo o seu pensamento: un pensamento orixinal, creativo, que exercerá unha influencia considerábel no desenvolvemento do pensamento, (non só político e social, o que resulta indubidábel), da segunda metade do século XIX e ao longo de todo o século XX.
A) A crítica á filosofía hegeliana
Marx rexeitará a concepción hegeliana da realidade, ao considerar que a filosofía de Hegel supoñía a afirmación de que todo o real non era máis que manifestación do Espírito Absoluto, da Idea, polo que toda a realidade reducíase a idea, en última instancia. A natureza presentábase, así, como un momento do desenvolvemento do Espírito Absoluto, no que o ideal négase no material, presentándose a materia como pura negatividade, unha materia que debe reconciliarse coa idea para adquirir un status ontolóxico "positivo", pero que non por iso perde o seu carácter ideal. A dialéctica hegeliana supón que, no desdobramento e desenvolvemento da realidade, o suxeito e o obxecto opóñense como momentos dese mesmo desenvolvemento, polo que insiste na afirmación do seu carácter ideal, é dicir, negando que poidan ter realidade independentemente o un do outro.
Xa que a comprensión desa mutua dependencia, simplificando a explicación hegeliana, é o resultado da actividade racional, da conciencia, onde se manifesta como tal dependencia, Hegel entende que é no desenvolvemento da conciencia onde se atopa a clave para comprender e explicar a realidade como un movemento que vai dende a conciencia cara a autoconciencia, polo que, en última instancia, pode definir o Absoluto como "o pensamento que se pensa a si mesmo", como realidade autopensante, como Espírito. A realidade é concibida, pois, como pensamento, como algo de carácter estritamente racional, polo que toda forma de realidade non pode ser senón mera expresión do pensamento, do Espírito.
Así como a esencia, o obxecto, aparece como esencia pensada, así o suxeito é sempre conciencia ou autoconciencia; ou mellor, o obxecto aparece só como conciencia abstracta, o home só como autoconciencia; as diversas formas do desterro que alí emerxen son, por isto, só distintas formas da conciencia e da autoconciencia. Como a conciencia abstracta en si (o obxecto é concibido como tal) é simplemente un momento de diferenciación da autoconciencia, así tamén xorde como resultado do movemento a identidade da autoconciencia coa conciencia, o saber absoluto, o movemento do pensamento abstracto que non vai xa para fóra, senón só dentro de se mesmo; é dicir, o resultado é a dialéctica do pensamento puro.( Marx, Manuscritos económico-filosóficos)
Marx rexeitará esta concepción da realidade como Espírito Absoluto, ao considerar que non é a conciéncia, (o pensamento), a esencia ou elemento revelador e produtor da realidade, senón que é, pola contra, a actividade material o axente produtor da conciencia. É certo que a realidade é, para Hegel, o Absoluto, a totalidade do real, pero tamén o é que o Absoluto concíbese esencialmente como suxeito, como Espírito, polo que a relación que estabelece a filosofía hegeliana entre o ser e o pensar parece conducir á tese de que é o pensar o que determina e regula o ser da realidade. Para Marx, polo contrario, é o ser o que determina o pensar, polo que a conciencia prodúcese, pois, no seo do desenvolvemento dialéctico dunha realidade concibida como materia en movemento.
Por outra banda, unha das consecuencias do idealismo hegeliano era a consideración de que a realidade social, política, está estruturada racionalmente, polo que parecía xustificar as formas do Estado e da organización social da súa época como o necesario e único orde posíbel da realidade. A filosofía hegeliana preséntase, en efecto, como a exposición do sistema da realidade, no que todos os elementos atopan a súa xustificación e o seu sentido. Agora ben, esa realidade social, en plena expansión do capitalismo, Marx considéraa contraria ao que unha ordenación estritamente racional podería suxerir, atopando aí outro motivo de rexeitamento da filosofía hegeliana.
Polo demais, para o idealismo, o ser humano é fundamentalmente espírito, un espírito cuxa esencia resólvese na súa autoconciencia, concepción que deriva dunha consideración puramente "abstracta" e irreal do ser humano. Para Marx, polo contrario, o ser humano non pode ser identificado cunha esencia ou "natureza" humana en xeral; o ser humano está sempre condicionado historicamente polas relacións nas que intervén cos demais seres humanos e coa natureza, polas esixencias do traballo produtivo: é un ente social, e socialmente determinado. A súa "natureza" vén definida polas condicións da sociedade na que se desenvolve a súa existencia. O idealismo é considerado, así, como un instrumento ideolóxico, ao servizo da burguesía, cuxo obxectivo non é outro que xustificar as formas de explotación dominantes.
Non obstante, Marx conservará da filosofía hegeliana a idea de que a realidade é dialéctica, é dicir, que non pode concibirse como un conxunto de obxectos, senón como un conxunto de procesos, (o que tanto Marx como Engels consideraban a dimensión positiva, revolucionaria, da filosofía hegeliana), pero invertendo a dirección na que tal movemento se produce. Na medida que se conserva a idea de que a realidade é dialéctica, manterase tamén a concepción do desenvolvemento da realidade como historia: non como un simple conxunto ou sucesión de feitos, senón como o resultado da oposición de elementos contrarios que, superando os seus antagonismos, condúcena a un maior grao de perfección e desenvolvemento. A concepción materialista da realidade, a dialéctica e a historicidade son elementos que se xeran, pois, a raíz da crítica de Marx ao idealismo hegeliano.
A filosofía hegeliana bifurcarase en dúas correntes, a dereita e a esquerda hegeliana, que tampouco escaparán á crítica de Marx. A dereita hegeliana primaba a interpretación cristiá de Hegel, apoiándose na filosofía da relixión, e adoptando unha posición conservadora nas cuestións sociais e políticas. A esquerda hegeliana, representada por Arnold Ruge, Bruno Bauer e Feuerbach, entre outros, primaba a interpretación crítica da filosofía da relixión, partindo da crítica que Hegel fixera do cristianismo, e adoptando posicións renovadoras no campo político. Marx criticará á dereita hegeliana polo seu papel xustificador dunha sociedade chea de desigualdades e limitacións políticas, ao desenvolver unha filosofía que propón a aceptación da historia e do seu resultado final, o Estado alemán da época, ao que presenta como a realización suprema e acabada da dialéctica do Absoluto.
Respecto á esquerda hegeliana, pese ás simpatías iniciais por ela e á amizade que mantivo con algúns dos seus representantes, Marx criticará a súa incapacidade para ir alén da crítica académica da relixión e da petición dalgún dereito político, expresión do seu idealismo revolucionario e inxenuo, crítica que será recollida en obras como "A sagrada familia" ou "A ideoloxía alemá". De Feuerbach, non obstante, atraeralle inicialmente a súa defensa do materialismo, pero decepcionaralle que se trate dun materialismo mecanicista (esquecendo, pois, a dialéctica), e que as súas reflexións se queden nun plano puramente teórico. O que Marx consideraba positivo na filosofía hegeliana, a concepción dialéctica da realidade, Feuerbach elimínao do seu discurso; e o que Marx consideraba negativo, a consideración puramente teórica, abstracta, da realidade, como algo que ocorre en e para a conciencia, Feuerbach consérvao no seu discurso.
Particular consideración mereceulle, non obstante, o estudo que fixo Feuerbach da alienación, do que partirá Marx para elaborar a súa propia concepción, que ocupará un lugar salientado no conxunto do seu pensamento, especialmente acentuado por quen ven no marxismo un humanismo. O resultado da crítica á esquerda hegeliana plásmase nas breves "XI Teses sobre Feuerbach", expresión da súa ruptura definitiva co idealismo hegeliano e o dos seus epígonos, que deberá ser substituído por unha filosofía (sexa cal fose o sentido deste termo para Marx) da "praxe".
B) A influencia do socialismo utópico francés
No que fai ás ideas socialistas, deberon serlle coñecidas as referencias homéricas á comunidade de vida e de bens dos aqueos, así como as formulacións comunistas de Platón na República, de onde derivan outras utopías coñecidas por toda persoa culta da época, especialmente as renacentistas. Non obstante, non é delas de onde extrae Marx as súas ideas socialistas, senón das ideas socialistas xeradas ao abeiro da Revolución francesa, coas que entra en contacto por primeira vez, probabelmente, durante a súa relación cos Mozos Hegelianos, e polas que se sentiu fortemente atraido.
As ideas que predominaban por aquel entón eran as do conde de Saint-Simon e de Fourier, tinguidas de romanticismo e recolleitas na literatura e na poesía da época. Xunto a ideas nas que se salienta a importancia da "industria" e o desexo dun estudo científico da realidade social, así como o cooperativismo e a loita contra as desigualdades sociais, atopábanse formulacións visionarias e moralizantes, que provocarán o rexeitamento de Marx e a crítica deste socialismo "utópico" e afastado dun socialismo realista e científico. Non obstante, será no seu exilio en París, en 1843, cando Marx entrará en contacto dunha maneira máis intensa e directa co socialismo utópico francés, a través do anarquista Proudhon e de Louis Blanc, dous dos seus destacados líderes, pero con quen entrará máis tarde en conflito, respondendo, por exemplo, á obra de Proudhon "A filosofía da miseria", coa súa coñecida "A miseria da filosofía", de 1847.
Tamén nesa época coñece ao anarquista Bakunin, do que se distanciará posteriormente, a medida que se vai perfilando o seu rexeitamento do "socialismo utópico" e a formulación do seu propio socialismo científico. Non obstante, o rexeitamento das desigualdades sociais, a necesidade dunha revolución social e a idea da loita de clases, entre outras, pasarán a formar parte, reformuladas dende o socialismo científico, do seu pensamento.
C) A influencia da economía política inglesa
Tamén da época do seu primeiro exilio en París, en 1843, data o interese de Marx pola economía política inglesa, somerxéndose na obra de Adam Smith e Ricardo, o que, sumado ao seu contacto coas ideas e actividades políticas dos socialistas, supoñerá un novo xiro de radicais consecuencias no seu pensamento. Non é de estrañar este interese pola economía, nin pode ser considerado como algo súbito e desconectado das anteriores reflexións e actividades de Marx. Xa anteriormente gabara a Hegel por que vira, na "Fenomenoloxía do espírito", que o ser humano é traballo produtor, actividade mediante a que transforma a natureza, e mediante a cal se realiza como tal, encamiñándoo ao mesmo tempo cara a liberdade. Pero este traballo, que realiza e libera ao ser humano, ao que se refire Hegel é un traballo ideal, abstracto: algo que se dá só en e para a conciencia, como o resto da súa filosofía.
A realidade do traballo, sen embargo, é ben distinta. Marx entra en contacto con ela durante a súa actividade na "Gaceta Renana", coñecendo de primeira man os conflitos do proletariado e do campesiñado, a súa situación real respecto ao traballo. Unha realidade que volve a coñecer de primeira man no seu exilio en París, a través dos seus contactos co movemento socialista francés. Lonxe de permitir a realización e a liberdade dos seres humanos, o traballo real é fonte de alienación e de escravitude. Como é posíbel que a actividade produtiva do ser humano, o seu propio traballo, se converta en fonte de alienación e escravitude?
A necesidade de comprender, de estudar o traballo na sociedade industrial impónselle como unha prioridade. De aí o interese pola economía política inglesa, representada fundamentalmente por Adam Smith e David Ricardo. Os economistas ingleses gozaban dun extenso pasado industrial, polo que nos seus estudos consideraran xa o papel do traballo na actividade industrial, con máis precisión e amplitude que a que se podería atopar no resto de economistas europeos.
Marx achará na teoría do valor de David Ricardo o punto de partida para a súa propia teoría do traballo. Segundo Ricardo, o valor do traballo equivale ao que costa renovar, re-xerar, a capacidade de traballo consumida. O patrón ten que pagar ao traballador, pois, o necesario para que este recupere as súas forzas e estea en condicións de seguir traballando, o que abocaba aos traballadores á percepción de salarios de estrita supervivencia. Non parece haber aí ningún elemento que permita explicar a xeración das desigualdades: o traballo preséntase como unha mercadoría pola que se paga un prezo (salario) que ao traballador lle permite rexerala por outra equivalente á consumida.
Pero o traballo, observa Marx, é unha mercadoría especial: o seu consumo non só satisfai unha necesidade (como fai calquera outra mercadoría) senón que, ademais, xera un produto que é superior ao consumido, xera plusvalía. Ao retribuír ao traballador, mediante o salario, polo que é necesario para recuperar a súa "forza de traballo", esa plusvalía non se lle restitúe, senón que queda en mans do patrón. E a acumulación desas plusvalías é o que dá orixe ao capital. De aí a produción das desigualdades sociais, da división en clases, da conversión do traballo en instrumento de alienación e escravitude, en lugar de realización e liberdade dos seres humanos. De aí, tamén, a necesidade de profundar no estudo do traballo e do capital, estudo ao que progresivamente dedicará máis tempo, durante o resto da súa vida, convencido de que atopara os elementos para dotar dunha base científica ás pretensións revolucionarias do proletariado.
Podemos dicir, pois, que os principais elementos do pensamento de Marx, (materialismo, dialéctica, praxe, eliminación das desigualdades, loita de clases, revolución comunista, traballo, capital), xéranse a raíz dunha relación crítica coas influencias que recibe a través da filosofía alemá, o socialismo utópico francés e a economía política inglesa e non, simplemente, que derivan "mecanicamente" de tales influencias.