Xenófanes

A filosofía de Xenófanes

Os temas dos que se ocupa a filosofía de Xenófanes son principalmente tres: 1) cuestións teolóxicas, 2) a natureza e o mundo físico 3) o coñecemento humano e os seus límites..

1) Cuestións teolóxicas

Polo que fai á teoloxía Xenófanes comeza por realizar unha crítica aos deuses homéricos da tradición grega. Estes deuses, afirma Xenófanes, non son máis que unha invención humana, creada a imaxe e semellanza do ser humano. Dotados non soamente de corpos, brazos e pernas similares ás do home, os deuses teñen ademais todos os vicios imaxinábeis. Son corruptos, menten, enganan, traizoan, etc. polo que en ningún momento deberían ser usados con fins educativos. Neste aspecto Xenófanes é claramente un moralista preocupado polas posíbeis influencias que as crenzas tradicionais podían ter nos modelos de conduta da mocidade. Non esquezamos que os textos de Homero eran parte fundamental da educación, non só dos mozos, senón de todo o pobo. A crítica ao antropomorfismo é un dos froitos das viaxes realizadas por Xenófanes e do espírito crítico adquirido neles, pois non se limita a sinalar unha mera semellanza xeral entre deuses e humanos, senón que en cada rexión do mundo os deuses teñen as características dos habitantes da zona:

Os etíopes din que os seus deuses son chatos e negros,
Mentres que os tracios din que os seus teñen ollos azuis e son louros

Fronte a estas divindades Xenófanes propón a existencia dun único Deus que non gardaría ningún parecido cos seres humanos. Este Deus é un precursor do Ser de Parménides, aínda que, de novo, á hora de precisar as características do Deus de Xenófanes as interpretacións difiren. Hai común acordo en atribuírlle a inmobilidade, probabelmente debido a que todo cambio, xa sexa espacial ou doutro tipo, é visto como unha imperfección, mentres que o Deus de Xenófanes preséntasenos como un ser supremo e perfecto:

Sen esforzo sobre o Todo raíña co simple pensamento e intención.
Todo el ve, todo el coñece e todo el o é...

Pola contra falta o acordo no que se refire ao seu corporalidade. Algúns interpretes consideraron, baseándose precisamente en que o Deus de Xenófanes "ve" e "oe", que debía tratarse dun ser corpóreo, aínda que distinto aos humanos, mentres que outros interpretaron tales términos como meras concesións lingüísticas para explicar de forma sinxela e accesíbel ao Deus sen que haxan de ser tomadas literalmente. En caso de aceptar a corporeidade cabería discutir se a forma que adopta é esférica, como fará Parménides ao falar do Ser ou se hai algunha outra posibilidade.

Outro punto controvertido é a identificación que algúns interpretes, como Aristóteles e Teofrasto, realizaron de Deus co mundo, que farían de Xenófanes un panteísta ou un hilozoísta, na medida na que o hilozoísmo acepta a penetración divina na materia. Esta postura, con todo, probabelmente é errónea: se, como dixéramos, o Deus de Xenófanes está inmóbil e o mundo atópase en movemento ¿como poden identificarse o un co outro?

Finalmente, polo que ao ámbito da teoloxía respecta, cabe considerar se Xenófanes concibiu o seu Deus a partir de reflexións lóxicas, como fixo Parménides despois del, ou se meramente se limitou a postular un Deus cuxas características fosen as opostas ás dos deuses homéricos que repudiaba.

2) A natureza e o mundo físico

No tocante ás súas opinións sobre a natureza e os fenómenos físicos Xenófanes dedica a súa atención aos fenómenos celestes, a cuestións cosmolóxicas e, finalmente, a observacións xeolóxicas.

Sobre os fenómenos celestes afirma que son un produto da concentración de "partículas ígneas" ou "nubes en ignición". Esta concepción dos obxectos celestes está en concordancia coas afirmacións relativas á natureza do sol, que é considerado como unha "concentración de lume que xurdía procedente do mar". Así mesmo, o arco iris é tamén concibido como unha nube. Todas estas afirmacións son coherentes entre si e mostran ademais un parecido coas teorías de Heráclito, quen ao parecer considerou que os corpos celestes estaban cheos de lume. O problema, con todo, xorde a partir doutras citas que se refiren a Xenófanes e que afirman que este aceptaba a existencia de innumerábeis soles e lúas, e con iso pasamos a considerar as opinións relativas á cosmoloxía. Para evitar a contradición entre as afirmacións, ou ben aceptamos que Xenófanes, do mesmo xeito que Heráclito, consideraba que "o sol e a lúa acendíanse cada día" ou ben interpretamos a alusión aos "innumerábeis soles e lúas" como unha mera metáfora sobre a renovación diaria de cada un e a circularidade dos procesos temporais.

Aínda no ámbito das cuestións cosmolóxicas atopamos fragmentos que fan alusión ao elemento primixenio de Anaxímedes, o aire, e ao ápeiron de Anaximandro. De novo segundo Popper, é probábel que o novo Xenófanes enfrontásese ao dilema de elixir entre o ápeiron proposto polo seu mestre Anaximandro e o aire de Anaxímedes como elemento fundamental, sendo así que se decidiu pola proposta do primeiro. A alusión a este ápeiron por medio do termo "infinito" (expresión que non é errónea pois ápeiron significa literalmente "sen límites") tivo con todo como consecuencia a desafortunada atribución a Xenófanes por parte de Aristóteles da teoría dunha Terra infinita, asociación esta que pasou a formar parte das teorías habitualmente relacionadas co filósofo presocrático.

Finalmente, polo que respecta ás observacións xeolóxicas, atopamos aquí a un científico de gran agudeza. Xenófanes afirmou a partir do achado de fósiles de peixes atopados na montaña que a Terra debeu estar toda cuberta de auga, ou, mellor dito, dalgún tipo de mestura da terra e a auga como o barro ou o lodo. A partir destas observacións Xenófanes postulou que todos os seres vivos proceden do barro, sendo os primeiros animais similares aos peixes e xurdindo despois os anfibios. Posteriormente aparecerían os seres humanos, pero igualmente terían a súa orixe nas criaturas que unha vez saíron do lodo orixinario. Na súa visión dos fenómenos naturais Xenófanes concedía primacía a auga, e concretamente ao mar, a maior agrupación de auga coñecida, ao que consideraba a fonte de todos os ríos así como da choiva e as nubes.

3) O coñecemento humano e os seus límites

No tocante ao coñecemento humano e os seus límites Xenófanes realizou avances aínda máis importantes e que están sendo cada vez máis valorados. Os seguintes catro versos son neste ámbito de importancia fundamental:

Ningún home coñeceu nin coñecerá nunca a verdade sobre
Os deuses e sobre cantas cousas digo; pois aínda cando
Por azar resultase que di a verdade completa, con todo non o sabe.
Sobre todas as cousas non hai máis que parecer

A interpretación tradicional afirmaba que Xenófanes limitábase a expresar a relatividad do coñecemento, ao considerar que este depende de cada individuo. No entanto outros estudiosos consideran que, pola contra, Xenófanes é o fundador da teoría do coñecemento porque neste texto, así como noutros fragmentos, establécese unha teoría da verdade: Non se trata de que o coñecemento dependa do suxeito, senón que se está afirmando unha concepción da verdade como algo obxectivo, independente do suxeito. A verdade consiste na correspondencia daquilo que dicimos coa realidade, pero non temos ningún medio para saber cando dita correspondencia se dá ou non (pero iso non elimina o concepto de "verdade").

As nosas ideas, polo tanto, non son máis que intentos máis ou menos afortunados de expresar a verdade. É posíbel que, co tempo (isto dedúcese a partir doutros fragmentos), as nosas ideas achéguense máis á verdade, pero estas seguen sendo conxecturas. Na concepción de Xenófanes, polo tanto, ademais de considerar a verdade como algo obxectivo, afírmase que se trata de algo distinto da certeza, entendida esta como un coñecemento subxetivo.

Desta concepción do coñecemento, afirman algúns dos historiadores mencionados, pode extraerse ata certas actitudes éticas, principalmente a tolerancia, estabelecéndose así unha liña de pensamento que, partindo de Xenófanes, uniría a filósofos como Sócrates, Erasmo, Voltaire e Lessing.