Textos de Platón
A inmortalidade da alma no "Fedón"
O "Fedón" relata a conversa que mantivo Sócrates na cadea cos seus amigos, o día da súa morte, sobre a inmortalidade da alma e o significado da filosofía e da vida do filósofo. Dous dos argumentos que utiliza para demostrar a inmortalidade da alma, o da reminiscencia e o da simplicidade, baséanse na teoría das Ideas. Os outros dous, o dos contrarios e o do principio vital, en crenzas propias da época.
1) A proba dos contrarios
- No que fai á vida - proseguiu Sócrates - , non ten tamén o seu contrario, como o sono e a vixilia?
- Sen dúbida - admitiu Cebes.
- E cal é o contrario da vida?
- A morte.
- E estas dúas cousas, non nacen unha doutra ao ser contrarias? Non existen entre elas dúas xeracións?
- Naturalmente.
- Falarei agora - proseguiu Sócrates - dos dous contrarios que acabo de nomear, e ti falarasme da outra combinación. Digo, pois, que do sono nace a vixilia, e da vixilia nace o sono; e que a xeración desta a aquel, é o sopor, e daquela a este, é o espertar. Compréndelo?
- Si.
- Fálanos agora ti da combinación da vida e da morte. Non dixeches que vivir é o contrario de morrer?
- Si, dixeno.
- E que nacen un doutro?
- Así é.
- Que nace, pois da vida?
- A morte - respondeu Cebes.
- E que nace da morte? - insistiu Sócrates.
- É necesario admitir que dela nace a vida.
- Xa que logo, Cebes, a vida e os seres viventes xéranse dos mortos?
- Así parece- contestou Cebes.
- As nosas almas están, pois, no Hades?
- Certo.
- E unha das dúas xeracións, neste caso, non é sensíbel? Sabemos ou non que é o morrer?
- Sabémolo.
- Que faremos pois?- proseguiu Sócrates- , temos que admitir nela a xeración contraria, porque se non a Natureza sería deficiente. Non é necesario admitir que a morte ten a súa xeración contraria?
- Efectivamente- afirmou Cebes.
- E cal é ese contrario?
- O renacer.
- Pola miña parte - continuou Sócrates- , admito o renacer, se existe unha xeración da morte á vida. Estamos, pois, de acordo tamén neste punto: que os vivos proceden dos mortos, do mesmo modo que estes proceden daqueles. Sendo así, paréceme irrefutábel a necesidade de que as almas dos mortos estean en algures, de onde renacen de novo.
- Pensa, querido Sócrates, que esta é unha consecuencia necesaria de todo o que dixemos ata agora.
- Creo, pois, Cebes, que non nos enganamos. En efecto: se todos os contrarios non nacesen reciprocamente, en círculo, e fixéseno en liña recta, sen xirar dun ao outro, todas as cousas terían a mesma figura, e finalmente acabarían.
- Non te entendo, Sócrates.
- Comprenderalo inmediatamente. Si tan só existise o sono e non o espertar, a súa natural consecuencia, todas as cousas representaríannos a fábula de Endimión. Se todo estivese mesturado, chegariamos ás ensinanzas de Anaxágoras: "todas as cousas se achan confundidas". De igual modo, Cebes, se todo canto vive ten que morrer, e unha vez morto non retorna á vida, non estaría todo morto, sen que nada vivise? Porque se do morto non se orixinase o vivo, e o vivo desaparece no morto, como podería evitarse que o mundo enteiro quedase absorbido pola morte?
- Creo que non podería evitarse, Sócrates, e que tes toda a razón.
- Eu tamén creo que fas ben, Cebes, en admitilo, pois é certo que hai un retorno á vida; é certo que os vivos nacen dos mortos; que as almas dos mortos existen, e que a sorte das almas boas é mellor que a das almas peores.
2) Proba da reminiscencia
- Todo canto dis, Sócrates, é consecuencia doutro dos teus principios: que a nosa ciencia non é máis que reminiscencia. Se isto é certo, tivemos que aprender nalgún tempo anterior aquilo do que nos lembramos agora. E isto non sería posíbel se a nosa alma non existise en algures, antes de tomar esta forma humana. De aí pode deducirse que a nosa alma é inmortal.
- Pero Cebes - interrompeu Simmias - , como o demostras? dimo, porque non me lembro agora.
- Existe un argumento moi belo - continuou Cebes- . Todos os homes, ao ser interrogados correctamente, dino todo tal como é. E, certamente, non serían capaces de facelo sen ter un xuízo razoábel. Ademais, cando se os situa diante dun diagrama ou algo polo estilo, entón a proba resultante revela con toda claridade que isto é así.
- Se non che convence o noso argumento, Simmias - admitiu Sócrates- , atende agora: é difícil crer que o noso saber sexa unha reminiscencia, verdade?
- Precisamente desdería comprendelo - replicou Simmias- . Cebes reavivou os meus recordos, pero agora escoitaría gustoso as probas que quixeses expoñerme.
- Vexamos - proseguiu Sócrates- , estamos de acordo con que para lembrar é preciso sabelo antes?
- De acordo.
- ¿E que cando a ciencia chega deste xeito é unha reminiscencia? Velaquí a miña convicción: cando un home ao ver ou oír algunha cousa, ou percibir algo polos demais sentidos, non soamente coñece este algo, senón que pensa que procede dun coñecemento distinto, non diremos que este home lembra algo que xa pensou?
- Como dis?- preguntou Simmias.
- Atende a este exemplo: é distinto coñecer a un home que coñecer unha lira, non é?
- Certo- contestou Simmias.
- Sabes - proseguiu Sócrates- o que lles ocorre aos amantes, cando ven unha lira, un traxe ou calquera das cousas das que teñen costume de servirse? Ao ver a lira, pensan en quen a usa. Isto é, pois, a reminiscencia. Como acontece cando ao ver a Simmias, lembraste de Cebes, e miles de exemplos como este.
- Infinitos- admitiu Simmias.
- A reminiscencia ponse máis de relevo cando se trata de feitos esquecidos polo transcurso do tempo ou por falta de atención.
- Certo.
- Acaso ao ver un cabalo ou unha lira pintados- proseguiu Sócrates- non esperta en nós a lembranza dun home? E ao ver un retrato de Simmias, non lembramos inmediatamente a Cebes?
- Evidentemente.
- E con máis razón, ao contemplar o propio retrato de Simmias, lembrámolo a el mesmo.
- É natural.
- Disto dedúcese que a reminiscencia orixinase tanto entre cousas distintas, como semellantes.
- Claro.
- E cando algunha cousa se asemella a outra, non nos damos conta deseguida se carece dalgún trazo ou non?
- É certo.
- Atende, pois, ao que che vou a dicir: estamos de acordo en que existe o igual. Non me refiro agora á semellanza dunha árbore con outra, nin dunha pedra con outra, nin de cousas polo estilo: senón da Igualdade en si mesma. Admitimos que existe, ou non?
- Se existe, Por Zeus!
- E podemos definir tal Igualdade?
- Si, podemos.
- De onde obtivemos tal coñecemento? Acaso non xorde das cousas que citamos? Ao ver as árbores, as pedras e outras cousas iguais, non pensamos nunha Igualdade que non é árbore, nin pedra, senón algo completamente distinto? Atende: as mesmas pedras e árbores, non nos perecen unhas veces iguais e outras non?
- Certamente.
- E a Igualdade, pareceuche algunha a vez desigualdade?
- Nunca, Sócrates.
- En tal caso, a Igualdade e o igual, non son o mesmo?
- De ningún modo.
- Fíxate que desas cousas iguais, distintas da Igualdade, é de onde obtiveches tal idea.
- Así é.
- E isto, tanto se é semellante a eles como se é desemellante.
- Comprendo.
- Cando ao ver algo che fai pensar nunha cousa igual ou desigual, é obrigado que se produza unha reminiscencia.
- Naturalmente.
- Pero Que acontece- seguiu Sócrates- cando vemos árbores iguais ou outras cousas iguais? Parécennos iguais como a Igualdade en si, ou sonlles son inferiores en algo?
- Son inferiores, sen dúbida- contestou Simmias.
- Estamos de acordo en que, cando alguén ve unha cousa, e pensa que é igual a outra, é necesario que coñeza antes a outra.
- Totalmente necesario.
- Unha cousa lémbranos pois as cousas iguais cando intentamos comparalas?
- É moi posíbel, Sócrates.
- É preciso que teñamos un coñecemento anterior da Igualdade para que podamos dicir, ao ver dúas cousas iguais por primeira vez: todas estas cousas se asemellan á Igualdade, pero con certa imperfección.
- Segue.
- Estamos tamén de acordo en que obtivemos esta idea grazas a algún dos nosos sentidos, porque todos son capaces de iso.
- Segundo a nosa discusión, todos se equivalen, Sócrates.
- Obtemos, pois, dos sentidos tal coñecemento; todas as cousas iguais que impresionan os nosos sentidos tenden á Igualdade en si, pero sen conseguilo enteiramente, Verdade?
- En efecto.
- Polo tanto, Simmias, antes de empezar a facer uso dos nosos sentidos é preciso que tiveramos conciencia desta Igualdade en si, para relacionar con ela as igualdades e comprobar que todas tenden a ela, aínda séndolle inferiores.
- Consecuencia necesaria do que levamos dito, Sócrates.
- E acaso dende o noso nacemento non empezamos a usar ds nosos sentidos?
- Certo.
- Pero antes tiñamos que ter xa coñecemento da Igualdade.
- Si.
- E isto tivo que ocorrer antes do noso nacemento.
- Evidentemente.
- En consecuencia, desde antes de nacer, coñecemos non só a Igualdade, o Grande e o Pequeno, senón todas as cousas de índole semellante. Pois o que afirmamos non é só aplicábel á Igualdade, senón á Beleza, á Bondade, á Xustiza, á Santidade e ao restante da nosa existencia. É, pois, totalmente preciso que tiveramos coñecemento de todo iso antes de nacer.
- Así é.
- E se despois de adquirires tales coñecementos, non os esqueceramos, conservariámolos toda a vida. Pois o saber non é máis que conservar a ciencia que se recibiu. E esquecer, non é perder o que antes si soubera?
- De acordo, Sócrates.
- Estamos de acordo en que o que se percibiu pola vista, o oído ou outro sentido leva a pensar noutra cousa esquecida, que garda con aquela certa relación, ben parecéndoselle ou non. É, pois, necesario que nazamos xa con tales coñecementos e os conservemos ao longo da nosa vida, ou ben que os que aprenden non fagan máis que lembrar e a ciencia non sexa senón unha reminiscencia.
- Falas con xusteza, Sócrates.
- Que opinión se segue, pois, Simmias? Nacemos xa cos coñecementos ou lembramos despois de haber esquecido o aprendido?
- Non sei por cal debo optar.
- Crees que un home que sabe algo pode razoar o que sabe?
- Creo que pode.
- E pensas que todos os homes saberían dar razón do que estamos discutindo?
- Xa me gustaría - continuou Simmias, pero vexo moi difícil atopar a un home capaz de facelo.
- Paréceche, pois, Simmias, que todos os homes posúen tales coñecementos?
- De ningún modo.
- Entón, non fan senón lembrar o aprendido anteriormente?
- Iso é.
- E cando adquiriron as nosas almas tales coñecementos? Non será despois de haber nado.
- De ningún modo.
- Con anterioridade, pois?
- Naturalmente.
- En tal caso, pois, Simmias, as nosas almas existían xa antes de ter forma humana e posuían capacidade de pensar.
- Poderiamos tamén supoñer, Sócrates que reciben tales coñecementos no momento de nacer.
- Podería admitirse, amigo Simmias; pero, en tal caso, en que momento os perdemos? Porque acabamos de recoñecer que non nacemos con eles. Non che parece?
- Recoñezo que acabo de dicir unha necidade.
- Entón- proseguiu Sócrates-, debemos admitir que se existen o Belo, o Xusto e as demais esencias de tal natureza, e se referimos todo o percibido polos nosos sentidos a estas Ideas primarias que existen xa en nós, é preciso que a nosa alma exista antes de nacer, xa que en caso contrario o noso coñecemento caería pola súa base. Non é así? Non é preciso que, se estas cousas existen, as nosas almas existan antes que nós e que, se aquelas non existen, tampouco existe a nosa alma?
- Marabíllome, Sócrates, diante da exactitude do teu xuízo. Queda, pois, claro que antes de nacer nós existe xa a nosa alma e todas as esencias das que falamos. Comprendo con toda claridade que existe o Bello, o Bo e o Xusto, segundo ti mo demóstrache.
- ¿E Cebes estará tamén convencido de iso?
- Creo que o admitirá- dixo Simmias- , aínda que é dos homes máis difíciles de convencer; pero, polo momento, está persuadido de que a nosa alma existía xa antes do noso nacemento. Pero aínda queda en dúbida se sobrevive despois da morte, porque a opinión do pobo, admitida por Cebes, ten moita forza. O vulgo cree que cando o home morre a alma desaparece e deixa de existir. En efecto: Que obstáculo hai para que a alma naza, que exista nalgunha parte distinta antes de entrar no corpo e que, cando o abandone, non pereza con el?
- Dis moi ben, Simmias- replicou Cebes- ; pero é evidente que se chegou á metade do que se quería demostrar: que a nosa alma existe antes de nacer nós. Agora conviría demostrar que, despois da nosa morte, a alma pode seguir existindo, e así a demostración sería completa.
- Sócrates continuou:
- Demostrouse xa, amigos Simmias e Cebes, e se queredes agora unir nun só ambos argumentos, segundo o anteriormente acordado, comprenderedes que todo o vivo nace do morto. Xa que logo, se a nosa alma existe desde antes, é necesario que, ao vir á vida e nacer, non proceda de ningunha outra parte máis que da morte, do estar morto. Como non vai cumprir que sobreviva aínda despois de morta, xa que é preciso que naza de novo? Con este razoamento demóstrase o preguntado. Sen embargo, paréceme que ambos desexades profundar máis naquilo, porque tedes a preocupación infantil que cando a alma sae do corpo e o vento pode diluila.
- Ao oír isto, Cebes botouse a rir e argumentou:
- Supoño, Sócrates, que teñamos este temor e que ti intentes quitárnolo ou que houbese entre nós un neno que sentise este medo. Trata de convencelo de que abandone o temor da morte, á que venta como unha pantasma.
3) Proba da simplicidade
- Admitimos, pois, dúas especies de seres: os visíbeis e os invisíbeis?
- Podemos admitilos- afirmou Cebes.
- E que o invisíbel mantense sempre idéntico, mentres o visíbel cambia continuamente? Ben - continuou Sócrates- , non estamos formados unicamente de alma e corpo?
- Unicamente - respondeu Cebes.
- A cal das dúas especies diremos que se parece máis o noso corpo?
- Evidentemente á especie visíbel.
- E a alma, é visíbel ou invisíbel?
- É invisíbel para os homes- confirmou Cebes.
- Pero cando falamos de cousas visíbeis e invisíbeis, referímonos á natureza dos homes ou a outra?
- Referímonos á natureza dos homes.
- Que diremos, pois, sobre a alma? É visíbel ou invisíbel?
- Invisíbel.
- ¿Acaso é inmaterial?
- É o.
- Xa que logo, a alma aseméllase máis ao inmaterial e o corpo o material.
- Totalmente certo- afirmou Cebes.
- Acaso non dicimos desde antigo que a alma, cando se serve do corpo para observar algo por medio da vista, o oído ou algún outro sentido - xa que é función do corpo observar por medio dos sentidos -, arrástrase cara ás cousas que nunca se manteñen igual e extravíase, altérase e vacila, coma se estivese bébeda, para achegarse a cousas de tal natureza?
- Certo.
- Pero cando actúa por si mesma, inclínase entón ao puro, ao inmortal e inmutábel e, sendo da mesma natureza, persiste naquilo cando se lle permite e permanece xunto a aqueles seres que son sempre os mesmos, e mantense invariábel porque está en contacto con cousas de seu mesma especie. Este estado da alma chámase sabedoría.
- Estou de acordo contigo, Sócrates; exprésaste con verdade e beleza.
- A cal destas dúas clases che parece que a alma se parece máis, segundo o que levamos dito?
- Paréceme, Sócrates, que, despois de tal razoamento, non hai home tan parvo, en todo e por todo, que non comprenda que a alma é máis semellante ao inmutábel que ao variábel.
- E acerca do corpo?
- É máis semellante ao segundo.
- Atende a isto: cando a alma e o corpo están xuntos, a natureza ordena a un ser escravo e obedecer, e á outra, mandar e dominar. Dos dous, cal che parece máis semellante ao mortal e cal ao inmortal? Non crees que ao divino perténcelle o mandar e dirixir, e ao mortal, o obedecer e ser escravo?
- Si; parécemo.
- A cal dos dous se parece a alma?
- É evidente, Sócrates, que a alma se parece ao divino, e o corpo, ao mortal.
- Observa, pois, Cebes, se de todo canto acabamos de expoñer non se deduce que a alma é moi semellante ao divino, inmortal, intelixíbel, simple, indisolúbel, sempre invariábel e semellante a si mesmo, e o corpo aseméllase máis ao humano, mortal, sensíbel, composto, solúbel e nunca inmutábel. Podemos opoñer outro argumento a este, amigo Cebes, para demostrar que é así?
- Non podemos.
- E logo? Sendo isto así, non se comprende que o corpo se descompoña con rapidez, e a alma se manteña totalmente indisolúbel, ou dun modo moi semellante. Por que non?
- Observa que cando o home morre, a súa parte visíbel, é dicir, o seu corpo, toma un aspecto ao que chamamos cadáver, que está destinado a disgregarse e disolverse, aínda cando se conserve íntegro bastante tempo e, sobre todo, se morreu na mocidade. E os corpos que embalsamaban en Exipto persisten durante un número incalculábel de anos, e aínda cando se corrompen, hai certas partes como os ósos, os nervios e outras do mesmo xénero, que permanecen inmortais. Non é verdade?
- Si que o é, Sócrates.
- A alma é, pois, un ser invisíbel que se dirixe a un lugar nobre, puro, chamado Hades, xunto a un deus bo e sabio, ao que moi pronto me dirixirei eu. Crees que un alma provista de tales calidades pode disolverse e aniquilarse ao abandonar o corpo, como asegura a maioría dos homes? Debedes coñecer exactamente o que acontece, queridos Simmias e Cebes: se, ao deixar o corpo, a alma se mantén pura coma se non tivese ningunha comunicación con el, senón meditando sempre e recollida en si mesma, sen opoñerse á morte, non é esta unha preparación para o bo morrer?
- Exacto- replicou Cebes.
- Se a alma, pois, se mantén deste modo, diríxese cara a un lugar semellante a ela, un lugar divino, inmortal e cheo de sabedoría, onde vive feliz e libre de todo erro, lonxe de ignorancias e temores, de amores tiránicos e outros males comúns á humanidade. Alí pasa cos deuses o resto da súa existencia. Estades de acordo comigo, Cebes?
- Totalmente de acordo, por Zeus!
- Pero se se afasta do corpo manchada e impura, pois estivo sempre gozando del, posuída por el, gozando unicamente do material: xantar, bebida e todos os praceres do amor; se viviu chea de temor e de odio, evitando todo canto é escuro, invisíbel e unicamente captábel pola filosofía, crees que ao separarse así do corpo pode facelo pura e libremente?
4) Proba do principio vital
- Dime- seguiu Sócrates- , Que debe existir no corpo para que estea vivo?
- A alma- contestou Cebes.
- Sempre acontece así?
- Sempre- declarou Cebes.
- Logo a alma sempre trae con ela a vida?
- Certamente.
- Existe algo contrario á vida?
- Algo existe.
- Que é?
- A morte.
- A alma nunca recibirá o contrario do que leva en si mesma, tal é a dedución dos nosos principios.
- Dis ben - afirmou Cebes.
...
- O mesmo debe dicirse do inmortal. Se o inmortal é imperecedoiro, cando a morte se achegue á alma, é imposíbel que esta morra, porque segundo o dito, a alma non recibirá xamais á morte e non morrerá xamais. Como diciamos...
Platóm, "Fedón"