Sto. Tomé

A metafísica tomista. Os elementos aristotélicos

A "Suma Teolóxica" considérase a obra cume de san Tomé, quen comeza nela o seu discurso expoñendo o problema teolóxico da existencia de Deus, pasando a seguir ao tratamento doutras cuestións de carácter teolóxico e, posteriormente, ao estudo do ser creado. É unha boa proba do valor da reflexión teolóxica no conxunto do pensamento tomista. Non obstante, a demostración da existencia de Deus e outras cuestións teolóxicas están sometidas a determinados supostos metafísicos que é necesario coñecer e que constitúen o punto de partida da súa filosofía. A maior parte da metafísica tomista procede de Aristóteles, aínda que tamén hai elementos procedentes do platonismo agostiñano e da filosofía árabe, como veremos a seguir.

Á igual que para Aristóteles, para San Tomé a metafísica é a ciencia do "ente en canto ente" e, como tal, a ciencia das primeiras causas e principios do ser. E á igual que Aristóteles aceptará, pois, a teoría dos catro causas, a teoría da substancia e a teoría do acto e da potencia. Pero a necesidade de conciliar o aristotelismo co cristianismo levarao a introducir unha nova estrutura metafísica, utilizada xa por Avicena: a da distinción entre esencia e existencia. Ademais, recorrerá ás teorías platónicas da participación, da causalidade exemplar e dos graos do ser.

A teoría das catro causas

De Aristóteles acepta a teoría dos catro causas: a causa material, aquilo de que esta ha feita unha cousa; a causa formal, o que é unha cousa; a causa eficiente, o axente que prodúcea; e a causa final, o para que dunha cousa.

A teoría da substancia

Igualmente a substancia é identificada coa entidade concreta e particular, constituída por un composto indisolúbel de materia e forma. En canto tal, é o modo privilexiado de ser, o suxeito no que enxiren os accidentes, as formas de ser que non son suxeito senón que se dan nun suxeito. Acepta, polo tanto, a mesma ordenación das categorías accidentais que Aristóteles: cantidade, calidade, relación, lugar, tempo, posición, estado, acción e paixón. É posíbel a existencia de substancias que non estean compostas de materia e forma? Ten que selo, se se pretende conciliar a filosofía aristotélica coa revelación, que se refire, polo menos, a dúas delas: aos anxos e a Deus. Pero será preciso recorrer a outros elementos metafísicos non aristotélicos, como veremos posteriormente, para poder explicar a súa posibilidade.

A teoría do acto e da potencia

Tamén con Aristóteles compartirá a distinción entre ser en acto e ser en potencia. Por ser en acto refírese, con Aristóteles , á substancia tal como nun momento determinado se nos presenta e a coñecemos; por ser en potencia entende o conxunto de capacidades ou posibilidades da substancia para chegar a ser algo distinto do que actualmente é. Un neno ten a capacidade de ser home: é, polo tanto, un neno en acto, pero un home en potencia. É dicir, non é un home, pero pode chegar a selo. Xunto coas dúas teorías anteriormente citadas dispón san Tomé de todas as estruturas metafísicas necesarias para dar conta da realidade física, do mundo, pero non de Deus, polo que se verá forzado a recorrer a unha nova estrutura metafísica de procedencia non aristotélica: a de esencia e existencia.

Ir á segunda parte (A teoría da esencia e a existencia)