Sto. Tomé

A antropoloxía e a psicoloxía de Tomé de Aquino

Tamén a concepción do ser humano en San Tomé está baseada na concepción aristotélica. Pero, á igual que ocorre cos outros aspectos do seu pensamento, ten que reconciliarse coas crenzas básica do cristianismo: a inmortalidade da alma e a creación. O ser humano é un composto substancial de alma e corpo, representando a alma a forma e o corpo a materia de dita substancia. Fronte á afirmación dalgúns dos seus predecesores de que existen no ser humano varias formas substanciais, como a vexetativa e a sensitiva, San Tomé afirma a unidade hilomórfica do ser humano, que constitúe unha unidade na que existe unha única forma substancial, a alma racional, que informa inmediata e directamente á materia primeira constituíndo o composto "home".

Do mesmo xeito que Aristóteles concibira a existencia dunha soa alma no ser humano, que exercía as funcións vexetativa e sensitiva, ademais da racional, san Tomé afirma que é esa única alma quen regula todas as funcións do "home" e determina a súa corporeidade.

"É evidente, por outra parte, que o primeiro polo que o corpo vive é a alma, e como a vida se manifesta por operacións diversas nos diversos graos dos seres viventes, aquilo polo que primariamente exercemos cada unha destas funcións vitais é a alma. Ela é, en efecto, o primeiro que nos fai nutrirnos e sentir e movernos localmente, como tamén entender. Este primeiro principio do noso entendemento, chámeselle entendemento ou alma intelectiva é, polo tanto, a forma do corpo, e esta demostración é de Aristóteles no tratado Da alma, lib. 2, tex. 24." (Suma Teolóxica, I, C. 76, a. 1)

A alma séguese concibindo, pois, como principio vital e como principio de coñecemento, pero rexéitase a interpretación platónica da relación entre a alma e o corpo, no sentido de que Platón atribuíra á alma, e non ao ser humano, esas funcións vitais e cognoscitivas, mentres que a interpretación hilomórfica de san Tomé levaralle a atribuír esas funcións ao "home": é o ser humano, o individuo, o que vive e coñece, o que razoa e entende, o que imaxina e sente. Todo iso é imposíbel sen ter un corpo, polo que este ha de pertencer ao "home" co mesmo dereito que lle pertence a alma.

A relación da alma e o corpo é unha relación natural, non unha situación forzada e antinatural, segundo a cal estaría a alma no corpo como o prisioneiro na cela. Non se pode interpretar a interdependencia entre a alma e o corpo como un castigo para a alma, en contra do que afirmaban os neoplatónicos, o que deu pé ao desenvolvemento dalgunhas herexías baseadas ou inspiradas no gnosticismo, como a dos cátaros.

Non obstante, dada a necesidade de explicar a inmortalidade da alma, san Tomé afirmará que nela existe certas facultades que lle pertencen como tal, e que non dependen para nada da súa relación co corpo. Outras pertencen ao composto "home" e non poden ser exercidas, polo tanto, sen o corpo. Por suposto, a intelección é unha facultade que lle pertence á alma incluso no seu estado de separación do corpo, en canto ten como obxecto de coñecemento non os corpos, senón o ser. Ad facultades ou potencias da alma poden clasificarse en tres grupos xerarquicamente relacionados: as facultades ou potencias vexetativas, as sensitivas e nas racionais.

Temos, pois, unha clasificación similar á aristotélica. Non se trata de tres tipos de alma, senón de tres facultades ou potencias da mesma alma racional. Nas súas funcións vexetativas a alma ocúpase de todo o relacionado coa nutrición e o crecemento. Nas súas funcións sensitivas a alma regula todo o relacionado co funcionamento dos sentidos externos, así como a imaxinación e a memoria, actividades que se corresponde coas funcións da alma vexetativ dos animais. Nas súas funcións racionais san Tomé distingue como facultades propias da alma o entendemento (axente e paciente) e a vontade, coa que trata de explicar o desexo intelectual, quedando o sensitivo explicado polas funcións sensitivas da alma. A pesar de que todas elas proceden da mesma alma racional, pódense distinguir "realmente" entre si, xa que tenden a aplicarse a distintos obxectos (para San Tomé, a definición dunha facultade ou da ciencia vén dada polo obxecto ao que se aplica, o seu obxecto formal).

Talvez a novidade máis significativa con respecto a Aristóteles sexa o tratamento que fai san Tomé da vontade. Pola súa mesma natureza a vontade está orientada ao ben en xeral, é dicir, a felicidade, a beatitude. Quere iso dicir que o "home" está inevitabelmente determinado no seu comportamento? Non, di San Tomé, xa que o "home" dispón do libre albedrío para elixir a súa conduta. O libre albedrío non é algo distinto da vontade, senón a vontade mesma no exercicio da elección dos medios para conseguir o seu fin, a capacidade pola que un "home" é capaz de xulgar libremente, no que fai á elección dos medios que lle permiten acadar o fin da súa conduta.

Para Aristóteles, dada a imposibilidade de existencia de formas separadas, a inmortalidade da alma queda descartada, en contra do que afirmaba Platón. Discutiuse na antigüidade se Aristóteles aceptaba ou non unha certa inmortalidade do entendemento e, nese caso, se a inmortalidade afectaría á substancia individual ou á forma universal. Os averroístas latinos entenderon que a inmortalidade afectaba á forma universal, afirmando a existencia dun único entendemento axente, común a todos os seres humanos. San Tomé afirmará, polo contrario, a inmortalidade individual.

É compatíbel esta afirmación co hilomorfismo? San Tomé defenderá a inmortalidade da alma apoiándose na súa inmaterialidade, (a alma é inmaterial, logo non é corruptíbel, logo é inmortal, un argumento similar ao que xa utilizara Platón no Fedón), e na ansia de inmortalidade do "home": un desexo de inmortalidade implantado por Deus que non pode ser van.

"Pode aínda deducirse unha proba do desexo que naturalmente ten cada ser de existir segundo o seu modo de ser. O desexo nos seres intelixentes é consecuencia do coñecemento. Os sentidos non coñecen o ser senón en lugar e tempo determinados; pero o entendemento coñéceos absolutamente e en toda a súa duración; por esta razón todo ser dotado de entendemento desexa, pola súa natureza mesma, existir sempre, e como o desexo natural non pode ser van, séguese que toda substancia intelectual é incorruptíbel" (Suma Teolóxica, I, C. 75, a. 6.)