Sartre

A obra filosófica de Sartre pódese dividir en tres períodos. O primeiro, marcado pola influencia da fenomenoloxía de Husserl. O segundo, marcado pola adopción dunha postura atea e pola asimilación dos supostos do existencialismo, seguindo neste último aspecto as reflexións de Heidegger respecto á ontoloxía da filosofía da existencia. E o terceiro, marcado polo intento de sintetizar o existencialismo cunha visión crítica e afastada das ortodoxias dominantes do marxismo. Polo demais, hai que ter en conta de forma xeral a actividade literaria de Sartre, continuada ao longo de toda a súa vida, así como a actividade xornalística e a súa constante preocupación polas cuestións sociais e políticas, que fixeron del un modelo de referencia para os intelectuais comprometidos coa loita contra a inxustiza e as contradicións sociais do seu tempo.

a) O período fenomenolóxico

Trala súa estadía en Berlín como bolseiro do Instituto Francés, na que estudara sobre todo a filosofía de Husserl, os primeiros traballos de Sartre, escritos entre os anos 1936-1940, teñen unha orientación claramente fenomenolóxica. Así ocorre, por exemplo, coa súa primeira obra, "A transcendencia do Ego", na que se discute a natureza da conciencia, distinguíndose da posición adoptada por Husserl pero en clara dependencia coas formulacións fenomenolóxicas. O mesmo ocorre coas súas outras obras, filosóficas ou literarias, da época, centradas as primeiras no interese pola psicoloxía, adoptando unha postura crítica respecto ás escolas psicolóxicas do seu tempo, e que levan os significativos títulos de "A imaxinación" e "O imaxinario". E respecto ás segundas, abonda citar "A náusea".

b) O período existencialista

Nos anos posteriores, ata 1952, a actividade filosófica de Sartre vólvese cara ao existencialismo que, a partir da publicación de "O ser e a nada", vano converter no principal, ou polo menos no máis popular e coñecido, representante do existencialismo. O coñecemento dos principais elementos do seu pensamento existencialista, que se desenvolven posteriormente, constitúen o obxecto desta exposición, o que se advirte explicitamente para deixar constancia das deliberadas delimitacións das seguintes explicacións.

c) O período marxista

Sen que se poida dicir que abandona as teses máis radicais do existencialismo, Sartre, a partir dos anos 60 e ata o final da súa vida, orientará a súa actividade cara ao marxismo. Non, certamente, cara ás formas máis ortodoxas do marxismo, pero mostrará publicamente o seu interese polos países nos que o marxismo se constituíra nunha forma de poder político, aínda que sen escatimar as críticas, especialmente naqueles aspectos nos que un réxime totalitario choca coa súa concepción existencialista do ser humano como liberdade. Desta época datan obras tan importantes como a "Crítica da razón dialéctica", considerada por algúns como a declaración da súa ruptura co existencialismo, apreciación probabelmente esaxerada.

O existencialismo de Sartre

O existencialismo é un movemento filosófico que se desenvolve a partir de 1927, coa publicación de "O ser e o tempo", de Martín Heidegger, e que acadou o seu máximo esplendor nos anos 40 do presente século, para decaer cara á década dos 60. O seu fundamental principio filosófico é a análise da existencia humana como punto de partida para calquera ulterior reflexión sobre o real. Como precursores deste movemento hai que citar a Kierkegaard, quen inflúe poderosamente no ambiente intelectual pre-existencialista, aportando numerosos temas de reflexión, e a Husserl, non tanto polo contido das súas doutrinas como polo uso que farán algúns existencialista (como Heidegger) do seu método fenomenolóxico. Como lugares comúns do existencialismo podemos indicar os seguintes puntos:

• a) Todas as filosofías da existencia arrincan dunha chamada "vivencia existencial", que é entendida de diversos modos polos existencialistas: como “fraxilidade do ser", como "marcha anticipada cara a morte", ou como "repugnancia ou náusea xeral".
• b) O seu tema principal de investigación é a existencia, entendida como ''un modo de ser particularmente humano". O ser humano é, pois, o único animal que ten existencia, nese preciso sentido.
• c) A existencia é concibida como unha actualidade absoluta, non como algo estático, do que se poida dicir que é, senón como algo que se crea a si mesma en liberdade, que devén, que é un proxecto. A existencia, polo tanto, é algo que pertence só aos seres que poden vivir en liberdade.
• d) En consecuencia, o ser humano é pura subxectividade, é dicir, puro desenvolvemento da súa capacidade creadora, da súa capacidade de ser para si mesmo, do seu propio facerse, de seu "existir". O ser humano créase libremente a si mesmo, é a súa liberdade.
• e) Pero malia á súa subxectividade o ser humano non queda fechado en si mesmo, senón que se acha esencial e intimamente vinculado ao mundo e, en especial, aos demais seres humanos. No seu real e efectivo facerse, a existencia devén "co-existencia".
• f) A distinción entre suxeito e obxecto, tal como a expón a metafísica tradicional, tamén será rexeitada polos existencialistas, entre quen prevalece a vivencia da realidade sobre o coñecemento da realidade. E nesa vivencia a oposición suxeito/obxecto queda anulada.

A realidade vívese fundamentalmente mediante a angustia, é dicir, por medio de aquilo polo que o ser humano se da conta da súa finitude e da fraxilidade da súa posición no mundo. A angustia preséntase como o modo no que o ser humano accede ao fondo último da realidade. Non esquezamos as condicións históricas que acompañan o xurdimento do existencialismo: entre a primeira e a segunda guerra mundial.

Entre os máis destacados representantes do existencialismo podemos destacar aos alemáns Heidegger (que é indiferente ao tema de Deus) e Karl Jaspers (que admite a transcendencia do ser humano despois da morte) dentro da corrente que se deu no chamado existencialismo negativo, e na que tamén se adoita encadrar ao francés Sartre (existencialismo ateo declarado e consecuente); e o tamén francés Gabriel Marcel, como representante do existencialismo teolóxico ou espiritualista.

A filosofía da existencia preséntase como unha filosofía pesimista, cuxa conclusión é a de que a existencia humana carece de sentido, é un absurdo (o ser humano, como di Sartre, é "unha paixón inútil "), xa que non hai ningunha esencia, ningunha dirección fixa na que deba desenvolverse. Pero é a partir do recoñecemento da existencia de onde, precisamente, ao non haber ningunha esencia prefixada, ao non ser o ser humano “isto” ou “aquilo”, senón pura liberdade, como é posíbel re-construír o ser desa existencia e, con iso, a realidade toda e o ser humano, como un froito da súa liberdade.

Jean Paul Sartre foi o filósofo existencialista máis comentado e o que acadou maior notoriedade nos círculos culturais da Europa da primeira metade do século XX, incluídos os non existencialistas e os non estritamente filosóficos. Isto débese non só á súa obra filosófica senón, e principalmente, á súa ampla produción novelística e ás súas pezas de teatro. Entre as súas novelas figuran títulos tan coñecidos como "O muro" ou "A náusea"; e entre as súas obras teatrais, "As mans sucias", "A puta respectuosa”, etc.

A noción de existencia no pensamento de Sartre

A afirmación de que "a existencia precede á esencia" considérase como a característica fundamental do existencialismo. Agora ben, a distinción entre esencia e existencia chega á filosofía occidental da man de Tomé de Aquino, quen a tomará de Avicena, e utilizouna no contexto da súa teoloxía para fundamentar a distinción entre os seres continxentes e o ser necesario, co fin de poder conciliar as súas formulacións aristotélicos coas esixencias da revelación e os dogmas fundamentais do cristianismo. Segundo tal posición, Deus, o ser necesario, é o único ser no que a esencia se identifica coa existencia, é dicir, o único ser cuxa esencia consiste en existir.

Todos os demais seres, sen embargo, posúen a existencia dun modo secundario, non forma parte da súa esencia, polo que son seres continxentes, que poden existir ou non existir. Foron moitos os filósofos occidentais que consideraron tal distinción innecesaria, por canto a noción de existir non engade nada á noción da esencia de algo real, como no caso da posición adoptada por Kant, ou por outras razóns máis ou menos fundamentadas, rexeitando así as formulacións metafísicas do tomismo.

Segundo tal distinción entre a esencia e a existencia, a posición da metafísica tradicional respecto á relación Deus/seres humanos podería reducirse a unha sinxela explicación do tipo: Deus pensa o ser humano (a súa esencia) e posteriormente créao, é dicir, dálle existencia á esencia pensada, do mesmo xeito que un artesán pensa primeiro o obxecto e logo constrúeo segundo o pensado. Agora ben, que ocorre se suprimimos a Deus desa relación? como explicamos a existencia dos seres humanos, da realidade?

Sartre ao partir da negación da existencia de Deus, e non a partir dunha posición agnóstica senón a partir dun ateísmo radical, (que non é ningunha novidade na filosofía, polo demais, e menos na de finais do século XIX e principios do XX), formulará unha explicación distinta do que debemos entender por existencia, e do que a existencia significa no caso dos seres humanos. Suprimido Deus, o esquema tradicional carece de sentido. Non hai unha esencia eterna á que un ser supremo dota de existencia. A existencia dos seres humanos non se pode xa reducir á realización dunha esencia pensada por Deus.

Os seres humanos "están aí", existen como realidades que carecen dunha esencia pre-definida; e nese "estar aí", o que sexan dependerá exclusivamente do seu modo de existir. Xa que ese existir non é algo "engadido" a unha esencia pre-definida, o existir dos seres humanos é anterior ao que son en canto tales, o seu existir é anterior á súa esencia. E na medida que o seu ser “isto” ou “aquilo” depende da súa propia realización como seres humanos, o seu facerse, o seu existir, é un facer libre. Os seres humanos non están sometidos á necesidade de corresponderse a unha esencia, polo que a existencia debe ser asimilada á continxencia, non á necesidade. Os seres humanos son libres.

"O esencial é a continxencia", di Sartre na Náusea. "Quero dicir que, por definición, a existencia non é a necesidade. Existir é estar aí, simplemente; os existentes aparecen, déixanse atopar, pero xamais se os pode deducir. Hai quen, creo, comprenderon isto. Aínda que intentaron superar esta continxencia inventando un ser necesario e causa de si. Agora ben, ningún ser necesario pode explicar a existencia: a continxencia non é unha máscara, unha aparencia que se pode esvaecer; é o absoluto e, en consecuencia, a perfecta gratuidade. Todo é gratuíto, este xardín, esta cidade e eu mesmo".

O ser humano a liberdade no pensamento de Sartre

Sartre distingue no mundo dous tipos de realidades ou entes, os que son "en-si", e os que son "para-si". Entre estes últimos atópanse os seres humanos, en canto son conscientes do seu propio ser, en canto existen, no sentido anteriormente sinalado. Os demais seres simplemente son. O ser humano, sendo consciente do seu propio ser, e precisamente por iso, existe. Cal é, pois, o ser do ser humano, o ser do para-si? O ser do ser humano é a nada, tomada no seu sentido máis literal.

Como chega Sartre a acadar esta resposta? A análise da conduta humana, baseada en certo modo na filosofía de Heidegger, levará a Sartre a descubrir no ser humano a posibilidade que este ten, fronte aos demais seres, de contestar cun non, é dicir: lévao a descubrir ao ser humano como posibilidade de negar. A interrogación descóbrenos un novo compoñente do real, a negatividade. Pero onde está a orixe desta nada? Non pode orixinarse no ser en-si, posto que a noción de ser en-si non contén na súa estrutura a nada: o ser en-.si é pura positividade. A idea da nada ten que vir, en consecuencia, do outro único tipo de ser, do ser para-si, única realidade que queda, excluído en ser en-si. Di Sartre:

Debe, polo tanto, existir un ser - que non pode ser o para-si - e que teña como propiedade o “nihilizar” (negar) a nada, soportala no seu ser e construíla continuamente da súa existencia, un ser polo cal a nada veña ás cousas".

Pero, para ser o creador da nada, o ser humano debe albergar en si mesmo a nada: o ser do ser humano, en definitiva, é a nada. Non hai que entender esta nada coma se o ser humano en si mesmo fóra absolutamente nada: no ser humano hai un en-si, é dicir, o seu corpo, o seu "ego", os seus costumes... Pero o especificamente humano é a súa non determinación, a súa liberdade, a súa nada. Sartre dinos, ademais, que o para-si (o ser humano) caracterízase por tres tendencias:

• 1) tendencia á nada
• 2) tendencia ao outro
• 3) tendencia ao ser

A tendencia do ser humano á nada descóbrese na conciencia e na liberdade. Esta non é unha propiedade do ser humano senón que é a súa propia esencia. Con iso quérenos dicir que non é certo que exista primeiro o ser humano e que logo se di del que é libre, senón que non hai, estritamente falando, diferenza algunha entre o ser do ser humano e o ser libre do ser humano: o ser humano é a súa propia liberdade.

Da identificación do ser do ser humano coa súa propia liberdade dedúcense dúas consecuencias importantes para a concepción do ser humano en Sartre, En primeiro lugar, o ser humano, como tal, non posúe natureza algunha predeterminada, non se identifica cunha esencia determinada: a súa esencia é a súa liberdade, é dicir, a indeterminación, a ausencia de toda determinación transcendente. En segundo lugar, a existencia precede necesariamente á esencia, ata o punto de que a esencia do ser humano (do para-si) é a súa propia existencia.

Como chegamos á conciencia da liberdade? A liberdade revélase na angustia: "Na angustia adquire o ser humano conciencia da súa liberdade ou, se se prefire, a angustia é o modo de ser da liberdade como conciencia do ser". A angustia é a forma que ten o ser humano de decatarse do que é, é dicir, a forma de decatarse de que non é nada. O ser humano foxe da angustia e deste modo trata tamén de subtraerse da súa liberdade. Pero o ser humano non pode liberarse da angustia, posto que é a súa angustia, e por iso tampouco pode escapar da súa liberdade. O ser humano está, xa que logo, "condenado a ser libre".