A FILOSOFÍA MARXISTA: O MATERIALISMO DIALÉCTICO
A aparición dunha ciencia nova supón unha ampliación dos límites do coñecemento humano. Althusser afirmaba que unha filosofía é a expresión teórica desa ampliación; polo que toda ciencia nace asociada a unha filosofía cuxo fin é o de xustificar racionalmente a ampliación dos límites do coñecemento que esa ciencia supón na práctica.
Althusser chamaba “idealistas” ás teses filosóficas que tenden a poñer límites ao coñecemento, e “materialistas” ás teses que tenden a amplialo. Xa que logo, consideraba que a historia da filosofía era a historia das loitas entre tendencias materialistas (a favor das ciencias) e tendencias idealistas (en contra das ciencias).
Althusser chamaba “ideoloxías teóricas” ou simplemente “ideoloxías” ás filosofías idealistas, e chamaba “ideoloxías prácticas” ao conxunto de ideas e actitudes psicolóxicas, que tanto na práctica social como na práctica científica, xustifican hábitos e comportamentos sociais que son acordes coa orde social vixente e reprodúcena. As ideoloxías prácticas son as materializacións prácticas das ideoloxías teóricas e determinan a estas.
Unha ciencia só nace se existen unhas condicións políticas que a fagan posíbel. Isto significa que o nacemento dunha nova ciencia ten un dobre aspecto: un aspecto teórico (a ampliación do campo de realidade que abre) e un aspecto político (as condicións políticas que a fan posíbel). Segundo Althusser é sempre o aspecto político o que domina o teórico, porque sen condicións políticas axeitadas, non pode darse unha ampliación do coñecemento. Agora ben, en cada época da historia, o contexto político está determinado pola relación de forzas entre clases sociais, xa que en toda sociedade humana o poder político expresa dita relación de forzas.
A condición política que posibilitou a aparición das ciencias naturais foi a ascensión ao poder da burguesía, e iso por un dobre motivo. Por unha parte, a burguesía eliminou a censura clerical que impedía o libre desenvolvemento da investigación da natureza, e por outra, porque o desenvolvemento das ciencias naturais puxo as bases materiais do poder burgués, ao sentar as bases do desenvolvemento indefinido das forzas produtivas, que é pola súa vez, a base material das relacións capitalistas de produción, xa que estas se fundamentan no potencial produtivo da xornada de traballo excedente (plusvalía relativa). Xa que logo, en termos xerais, e agás nalgunhas excepcións, a burguesía estivo e está interesada no desenvolvemento das ciencias naturais e xa que logo, favoreceu e favorece dito desenvolvemento. (Nótese, que pola contra, os estamentos sociais dominantes na orde feudal - nobreza e clero -, estaban interesados na censura da investigación científica).
Dende un punto de vista teórico, a aparición das ciencias naturais foi unha ampliación dos límites do coñecemento humano. A filosofía burguesa (a filosofía “moderna”) que inaugurou Descartes, foi a xustificación racional desa ampliación de límites.
A filosofía burguesa, ao xustificar a posibilidade teórica da existencia das ciencias naturais, refutou os dogmas teolóxicos segundo os cales Deus interviña en todos os procesos naturais, e afirmou a autonomía do home como suxeito de coñecemento. Esta idea serviu para que as ciencias naturais se emancipasen dos límites teóricos que lle impoñía a teoloxía que xustificaba a orde feudal.
A condición política que fixo posíbel o nacemento da ciencia da historia inaugurada por Marx, foi a aparición do proletariado (ou clase obreira asalariada) como clase social, pero mentres que en termos xerais, as ciencias naturais xurdiron cando a burguesía tiña unha relación de forzas favorábel respecto ás clases ás que substituía no poder (nobreza terratenente); a ciencia da historia nacía cunha relación de forzas desfavorábel.
Isto, necesariamente era así, porque o materialismo histórico naceu precisamente como resposta teórica á necesidade que a clase obreira tiña de coñecer obxectivamente as causas da súa situación social subordinada para poder loitar eficazmente contra ela.
Xa que logo, a condición política necesaria para o nacemento do materialismo histórico, foi a identificación de dous intelectuais, Marx e Engels, cos intereses da clase obreira do seu tempo.
Pódese dicir, que precisamente, un dos obxectivos de Althusser era facer comprender que só a partir do compromiso e a participación no movemento obreiro pode desenvolverse a ciencia da historia, porque só a loita política en defensa dos intereses da clase obreira, expón os problemas teóricos que permiten un coñecemento científico da historia. Xa que logo, Althusser desprezaba e combatía todas as interpretacións e exposicións do marxismo que se facían dende fora do compromiso político.
Dado que a ciencia da historia supuxo unha ampliación do campo do coñecemento, deu lugar á aparición da correspondente filosofía que xustificase racionalmente dita ampliación. Esa filosofía é o materialismo dialéctico.
O labor do materialismo dialéctico, como o de toda filosofía, é o de xustificar racionalmente esta nova ampliación dos límites do coñecemento, pero, para iso, debe refutar aquelas teses da filosofía burguesa que impiden dita ampliación.
A filosofía burguesa é, en termos xerais tendencialmente materialista no que fai ás ciencias naturais, pero idealista polo que fai a historia.
A teoloxía, ao atribuír a Deus, como ser transcendente, a autoría dos fenómenos naturais e sociais, impedía a investigación das causas materiais destes, xa que ao fixar a orixe de toda realidade en Deus, impedía investigar alén de dita orixe.
A filosofía burguesa permitiu a investigación científica da natureza ao afirmar a autonomía do home como suxeito de coñecemento; pero ao afirmalo como suxeito da súa propia historia, impediu a investigación dos procesos sociais nos que os homes están inmersos, xa que supón que o home é a súa “orixe”, polo que. pola súa vez, non deixa ver nada máis alá desa orixe, do mesmo modo que a teoloxía non deixaba ver alén de Deus. Xa que logo, a filosofía burguesa é idealista na súa concepción da historia, ao impedir o coñecemento desta.
Xa que logo, do mesmo modo que a filosofía burguesa tivo como misión refutar os dogmas da teoloxía, a filosofía marxista ten como misión refutar os límites que a filosofía burguesa pon ás posibilidades da ciencia. O labor da filosofía marxista é así, “polémico”, como o labor de toda filosofía, e consiste, en última instancia, na expresión teórica dos intereses do proletariado en contra dos intereses da burguesía, “trazando unha liña de demarcación” entre a ideoloxía burguesa e a ciencia marxista.
A ideoloxía burguesa non só non explica, senón que impide a investigación científica da historia, das relacións de produción capitalistas así como de todas as formas de explotación (da súa constitución, da súa historia e das súas condicións). Isto é así, porque está baseada na idea de que a conciencia humana é independente das condicións sociais nas que vive, o que impide investigar ditas condicións. Dous exemplos de iso son as filosofías de Descartes e Kant.
Descartes afirmaba que o home ten determinadas ideas innatas (a de Deus, por exemplo) inherentes á súa conciencia. Así, por exemplo, o feito de poñer na conciencia humana a “orixe” da idea de Deus, impide precisamente descubrir as causas polas cales esta idea aparece na conciencia.
Pola súa banda, Kant afirmou ao home como suxeito “transcendental” do coñecemento, é dicir, separado do seu obxecto de coñecemento, polo que impedía que o home fose pola súa vez obxecto de coñecemento, e ademais, limitou as condicións nas cales un obxecto pode ser coñecido, (estar no espazo e o tempo), excluíndo aos demais obxectos do campo da ciencia (o que tamén foi un obstáculo para o desenvolvemento das ciencias naturais, polo que a filosofía de Kant, tamén ten un aspecto idealista en natureza).
Por todo iso, a filosofía burguesa, ao poñer ao home como suxeito de coñecemento e suxeito da historia, isto é, como “orixe” máis alá do cal nada pode ser investigado, non pode comprender como a explotación (en xeral e a capitalista en particular) se produce independentemente de que teñamos conciencia dela. A categoría “home” non deixa espazo para o concepto de “loita de clases” do mesmo modo que a “fe” non deixaba espazo para as ciencias naturais.
En termos xerais, unha tese filosófica é idealista cando, na relación suxeito-obxecto dá a primacía ao suxeito respecto ao obxecto no proceso de coñecemento. Unha tese filosófica é materialista cando, polo contrario, dá a primacía ao obxecto.
As teses das filosofías idealistas afirman que existen condicións teóricas e límites obxectivos para o coñecemento racional; mentres que as teses das filosofías materialistas estabelecen cales son as condicións que debe cumprir o suxeito de coñecemento (psicolóxicas e sociais, éticas e políticas) para progresar no coñecemento racional do obxecto.
Para Althusser, xa que toda ciencia xera unha linguaxe adecuada á comprensión do seu obxecto teórico, e polo tanto, inseparábel deste, xera, na súa práctica, os seus propios criterios de validez. Dicía que do mesmo modo que un teorema matemático se xustifica polo propia linguaxe matemática que o produce e polo tanto non necesita dunha comprobación “física” fóra da práctica matemática, tampouco o materialismo histórico necesita dun criterio de verdade teórico exterior a si mesmo. O criterio de verdade de toda ciencia, está dado pola práctica, pola súa capacidade de transformar a realidade que indaga.
A AUTOCRÍTICA. O DESVÍO TEORICISTA
Nas súas primeiras obras, Althusser definiu á filosofía marxista como “a ciencia da historia da produción de coñecementos científicos”,ou “teoría da práctica teórica”. É dicir, que nas súas primeiras obras, afirmaba que a filosofía marxista era unha ciencia cuxo obxecto era a historia dos conceptos científicos. Pero ao definir á filosofía marxista como unha “ciencia” que ten un “obxecto”, necesariamente debía admitir que había un “suxeito” de coñecemento que sería a súa “orixe”, xa que todo “obxecto” de coñecemento require dun “suxeito”. Polo tanto ao afirmar isto, admitía implicitamente que os conceptos científicos son o resultado dun traballo puramente teórico, que xorde do corpo dun intelectual, que é o seu “suxeito” e polo tanto a súa “orixe” independente das condicións sociais nas que vive; polo que contradicía a súa tese de que toda ciencia xorde como resultado dunha determinada correlación de forzas na loita de clases.
Cando Althusser foi consciente desta contradición, fíxose a súa correspondente autocrítica, chamando á súa primeira posición “desviación teoricista”, xa que só tiña en conta o aspecto teórico da aparición das ciencias, ignorando o aspecto político.
A partir de entón, considerou que a filosofía non ten “suxeito”, nin polo tanto “obxecto”, polo que non é unha ciencia; xa que se a filosofía dunha época estabelece os límites da ciencia desa época, e eses límites dependen da relación de forzas entre as clases en conflito, o seu desenvolvemento depende en última instancia da loita de clases e non dos intelectuais, que son meros “axentes” das clases en pugna.
Xa que logo, Althusser, trala súa autocrítica afirmou que “a filosofía, é, en última instancia, a loita de clases na teoría”.
Hai que anotar que a ciencia si que ten “obxecto” e polo tanto “suxeito”, por iso todo discurso científico exponse necesariamente de forma “ideolóxica”. Por iso, a ciencia necesita sempre da filosofía, é dicir dunha práctica teórica que estabeleza as relacións entre o “suxeito” e o “obxecto” do coñecemento. O feito de que a ciencia non poida escapar da forma ideolóxica de exposición é o que fai posíbel o seu progreso indefinido, sendo necesario para iso unha práctica filosófica. É por iso polo que a ciencia sempre vai asociada a unha filosofía que lle “abre o camiño”.
Hai que ter en conta, que toda práctica social aparéceselle ao individuo como a súa acción en canto suxeito “libre”, é dicir, que toda práctica social ten e terá sempre forma ideolóxica (“a ideoloxía é eterna”, afirmou Althusser). Pero é precisamente o recoñecemento da forma ideolóxica de toda práctica social o que permite o seu estudo científico, é dicir, o que permite investigar as causas e determinacións das nosas accións en canto suxeitos. O que permite, en suma, transformar ao suxeito de coñecemento, en obxecto de coñecemento.
Un dos significados políticos da autocrítica ao “teoricismo” é o de evitar calquera interpretación na que se consagre a división entre traballo manual e intelectual. Esta división do traballo subxace a todas as divisións da clase e polo tanto a todas as formas de loitas de clases, e polo tanto hai que evitar que se dea no seo do marxismo, posto que esta denuncia precisamente esa división como substrato de toda explotación. Por iso Althusser insistía en que “as masas fan a historia”, e que “o motor da historia é a loita de clases”; é dicir, que son as clases sociais explotadas pola forma de explotación dominante nunha formación social, as que coa súa rebelión transforman dita formación social. O labor dos traballadores intelectuais é o de reflexionar e orientar as loitas políticas sen deixar de identificarse cos intereses daqueles aos que representan; tendendo así, a facer desaparecer a distinción entre “os que pensan” e “os que actúan”; “os que mandan” e “os que obedecen”.
SPINOZA, HEGEL E FREUD
Hai que anotar que para Althusser hai unha notábel excepción na modernidade, de alguén que non elaborou unha filosofía totalmente burguesa.
É o caso de Spinoza, que ao demostrar a inmanencia de todo o real, negou de feito a existencia do “home” como suxeito independente (transcendental) da realidade obxectiva á que pertence. Aínda cando Spinoza non logrou poñer ao home en relación coa súa historia (polo que a súa filosofía ten un aspecto idealista) si que logrou poñelo en relación coa natureza, e dar, en moitos aspectos, a primacía ao obxecto respecto ao suxeito de coñecemento, polo que a súa filosofía é materialista en natureza e en psicoloxía. Por iso Althusser consideraba a Spinoza como o máis directo precursor do materialismo dialéctico.
Por outra parte, Althusser consideraba que Hegel tivera un papel contraditorio na formación da filosofía marxista. Por unha parte, Hegel foi un filósofo burgués na medida na que consideraba que cada época produce a súa propia conciencia, é dicir, que os homes son directamente conscientes da súa organización social, e que polo tanto son as contradicións na conciencia humana o que produce os cambios políticos na historia (e non ao revés como propuxera Marx). Althusser dicía que a dialéctica hegeliana tiña unha estrutura teleolóxica, segundo a cal, a conciencia leva sempre de forma implícita a solución das súas contradicións “interiores”, de xeito que nos elementos de cada contradición están implícitos o resultado da súa “síntese”. É esta estrutura teleolóxica o que Marx caracterizaría como a “cortiza mística” do pensamento de Hegel.
Pero por outra banda, Hegel negaba que existise un “suxeito” da historia, unha “orixe” da conciencia alén do cal nada pode ser pensado, senón que a historia é o proceso mediante o cal unha conciencia impersoal (o “Espírito”) vai tomando conciencia de si mesma a través das conciencias individuais que pasan por diversas etapas históricas. Esta noción de “proceso sen suxeito” na que Hegel poñía o desenvolvemento da conciencia en relación coa súa historia política, era segundo Althusser, o “núcleo racional” que Marx aproveitou da dialéctica hegeliana.
Hai que anotar aínda que Althusser suxeriu que Freud rebordara os límites da ideoloxía burguesa coa súa teoría do inconsciente, xa que para Freud a conciencia humana está (á igual que para Marx) determinada por condicións externas a ela mesma; e que, ao facer isto, Freud convertérase nun pensador revolucionario, xa que a súa teoría da psicanálise contén conceptos que permiten investigar os mecanismos ideolóxicos que ligan as ideoloxías teóricas coas ideoloxías prácticas que manteñen a orde burguesa vixente.
Althusser afirmaba que Marx, fronte aos seus predecesores, inaugurara unha nova práctica da filosofía, xa que por primeira vez na historia, aparecía unha filosofía, o materialismo dialéctico, que permitía o desenvolvemento ilimitado das ciencias, dado que a clase social cuxos intereses políticos representa esta filosofía, o proletariado, está interesada nese desenvolvemento ilimitado.
Althusser afirmaba que se ben non existen filosofías idealistas “puras” nin filosofías materialistas “puras”; o materialismo dialéctico era a primeira filosofía da historia na que o aspecto materialista dominaba ao idealista.