Althusser

O CORTE EPISTEMOLÓXICO

Althusser chamou “corte epistemolóxico” (cunha expresión que tomou de Gaston Bachelard) á ruptura que Marx estabeleceu con respecto ás súas fontes para fundar a ciencia da historia, o materialismo histórico. Dita ruptura consistiu en cambiar de “medios de traballo teóricos”, é dicir, en abandonar os conceptos cos cales os seus predecesores exploraran o campo de investigación dos feitos políticos da historia, para comezar a elaborar conceptos científicos mediante os cales “explorar” axeitadamente o continente teórico da historia producindo coñecementos...

Como se produxo este “nacemento” produto da súa “ruptura” coa súa “prehistoria”?

Marx comeza o seu quefacer filosófico sobre a base das súas “tres fontes”: a filosofía clásica alemá de Hegel e Feuerbach, a economía política inglesa de Smith e Ricardo e as doutrinas socialistas francesas de Blanqui, Saint-Simon, Proudhon, etc.

As primeiras obras de Marx son un “comentario” das obras das súas “fontes”, comentario que consiste moitas veces nunha crítica á que se pode cualificar de construtiva, xa que o que fai Marx é desenvolver a teoría dos seus predecesores, paliar os seus fallos, cubrir as súas insuficiencias, etc. pero todo isto, fíxoo sen saírse da terminoloxía que usaban ditas fontes, é dicir, nesta etapa Marx desenvolve o seu pensamento sen orixinalidade, (como dicía Althusser: “sen ser marxista”), xa que o seu pensamento non se saía dos límites conceptuais estabelecidos polas súas fontes.

Esta forma de facer filosofía cambia a partir de 1845, coa aparición de dúas obras (que non se publicaron no momento oportuno, senón moito despois) “A ideoloxía alemá” e as “Teses sobre Feuerbach”. Nesas obras, Marx xa non se dedica a comentar a filosofía das súas fontes (sobre todo a filosofía de Feuerbach), senón que comeza a falar coa súa propia terminoloxía, utilizando conceptos que non poden acharse nin en Hegel, nin en Feuerbach, nin en Ricardo, etc.; usando expresións como: modo de produción, forzas produtivas, relacións de produción, formación social, infraestrutura, superestrutura, ideoloxías, clases e loitas de clases, etc.

A ruptura que Marx fai respecto ás súas fontes consiste pois, como a ruptura que toda ciencia estabelece con respecto a seu prehistoria para nacer, no uso de novos conceptos, de novas expresións, en definitiva, dunha nova terminoloxía axeitada ao obxecto que se quere investigar.

Compre dicir, que este “corte epistemolóxico”, non se deu en Marx dunha vez, senón que se foi desenvolvendo ao longo da súa obra, de modo que o troco de categorías vaise producindo ao longo de toda a súa obra. Xa que logo, atópanse “supervivencias” da terminoloxía hegeliana nas obras de madurez de Marx (como o concepto de alienación e de “negación da negación”).

Por que se produce esta ruptura? É dicir, cal é a causa de que Marx deixe de utilizar unha terminoloxía hegeliana, ricardiana, feuerbachiana, proudhoniana, etc., para comezar a usar a súa propia terminoloxía, os seus propios conceptos?

Marx rompe coa terminoloxía das súas fontes porque, nun momento dado, non lle serven para comprender algo que descobre en 1845, como consecuencia do seu compromiso político coas loitas da clase obreira europea do seu tempo; como resultado da súa identificación cos intereses dos traballadores que naquel tempo se organizaban e loitaban precariamente para mellorar as súas condicións de vida.

Cal é este descubrimento científico?: o da explotación capitalista, e por extensión, o da “explotación do home polo home”, ou para ser máis preciso: o descubrimento da loita de clases como motor da historia. Marx descobre que as loitas políticas entre clases, teñen unha base material que se desenvolve independentemente da conciencia que dela se teña, unha base material que fai que os conflitos da clase sexan obxectivamente irreconciliábeis dado que están baseados na explotación económica. Como dicía Althusser: Marx cambia de “base filosófica”, ao descubrir a primacía da loita de clases con respecto ás clases sociais.

A ruptura teórica de Marx (a súa “revolución teórica”, como lle chamou Marta Harnecker) foi ademais, o resultado dunha contradición: a contradición entre as posicións políticas que Marx adoptou nun momento dado da súa vida, ao redor de 1844; e a súa cultura filosófica.

Esta contradición exprésase nos “Manuscritos económico-filosóficos” de 1844. Nos manuscritos, Marx é politicamente comunista, é dicir, defende os intereses da clase obreira, pero aínda é “ideoloxicamente burgués”, porque está preso pola terminoloxía que herda de Ricardo e Hegel, terminoloxía “ideolóxica” e “burguesa”, é dicir, elaborada por filósofos que representaban intereses burgueses; de modo que nos manuscritos, Marx fai unha mera denuncia moral da explotación capitalista, sen explicala.

Sen embargo, en “A ideoloxía alemá” de 1845, Marx comeza a resolver esta contradición entre as súas posicións políticas e as súas posicións teóricas ao comezar a usar os conceptos axeitados non só para denunciar, senón tamén para explicar as causas materiais da explotación capitalista.

Nos manuscritos de 1844:

As categorías económicas tales como capital, acumulación, competencia, división do traballo, salario, beneficio, etc., aparecen tal como as deixara a economía clásica sen modificacións.

As categorías filosóficas tales como esencia humana, liberdade e alienación, etc., aparecen tal como as deixara Feuerbach; e Marx eloxia a Feuerbach como un gran filósofo que permitiu unha crítica da economía política.

Na ideoloxía alemá de 1845:

Aparecen conceptos inéditos ata entón e que abren a vía a un punto de vista científico para a comprensión da realidade social: modo de produción, relación base-superestrutura, forzas produtivas e relacións de produción, ideoloxía, etc.

Faise unha crítica á concepción da Historia de Feuerbach, á que Marx pasa a cualificar de idealista, ao ignorar as relacións sociais que subxacen e que explican a transformación da Natureza polos homes mediante o traballo.

Así, Marx vai rompendo coas súas fontes nas súas sucesivas obras. En “A ideoloxía alemá” e nas “Teses sobre Feuerbach” (1845) rompe con Feuerbach (e ao romper con el, rompe coa filosofía clásica alemá), en “Miseria da filosofía” (1847) rompe con Proudhon, (e ao romper con el, rompe coas doutrinas socialistas francesas); e logo, en “O Capital” (1867) rompe con Ricardo e coa economía política clásica inglesa.

E por outra parte, afirma o seu descubrimento científico (a loita de clases como motor da historia) en “O manifesto comunista” (publicado en 1848), obra na cal, Marx expresa o concepto do obxecto da ciencia que inaugura de forma explícita, ao dicir que: “A historia de todas as sociedades humanas que houbo ata hoxe, é a historia da loita de clases”.

En 1852, nunha carta ao seu editor Weydemeyer, Marx deixa claro que se deu conta de que descubriu algo novo, orixinal, que inaugura un novo campo de investigación para a ciencia.

Marx di que non descobre as loitas de clases, é dicir, os conflitos políticos entre grupos con intereses económicos opostos, xa que isto xa fora descuberto antes que el por historiadores burgueses, senón o feito de que as diferentes formas das loitas de clases ao longo da historia, determinaron cada etapa da mesma.

Marx descobre que en todas as sociedades humanas nas que aparece o excedente económico (é dicir, nas cales se produce máis do que se consume para sobrevivir) unha parte da sociedade (unha clase social) aprópiase dese excedente producido por outra ou outras clases.

Ao proceso mediante o cal, unha clase social se apropia do traballo excedente producido por outra, é o que Marx chamaba “explotación”ou “loita de clases na produción”.

De modo, que na historia humana pódense distinguir tantas etapas como formas nas cales unha clase explotou a outra.

Ademais, Marx tamén descobre (cousa que fai explícita na carta de 1852) que a forma de explotación vixente na súa época, o capitalismo, é a última forma posíbel de explotación, e que esta, unha vez superada pola acción política da clase obreira organizada (a “ditadura do proletariado”) dará lugar a unha sociedade sen clases (a sociedade comunista) na que o excedente será apropiado pola sociedade enteira.

Para Marx, a forma na cal esta explotación se produce condiciona non só a organización económica, senón tamén a organización política dunha sociedade así como a forma na que cada sociedade ten conciencia de si mesma: xa que logo, segundo Althusser, Marx descubriu a ciencia da historia porque descubriu que os diversos mecanismos de explotación económica condicionaron non só a historia económica, senón tamén a historia política das sociedades humanas, así como a historia das súas ideas políticas.

O aparello conceptual do marxismo aparece así, como o conxunto de termos axeitados para a comprensión do seu obxecto (as distintas formas de explotación), comprensión que non era posíbel coa bagaxe herdada das súas fontes.

O mellor exemplo de como Marx elabora os seus propios conceptos rompendo cos das súas fontes, é a aparición do concepto de “plusvalía”, concepto ao que Marx dedica a súa obra máis importante: “O Capital”.

Marx parte como “materia primeira ” do concepto de “valor-traballo” que herda de Ricardo. Ricardo, trala súa análises da produción mercantil, chegou á conclusión de que o valor dunha mercadoría é igual ao tempo de traballo que foi necesario empregar para producila, de modo que o salario é igual ao tempo de traballo que é necesario empregar para producir os medios de vida dun traballador (e da súa familia), isto é, para “reproducir” ao traballador.

Para Althusser, Marx achou en Ricardo a resposta correcta a unha pregunta que Ricardo non se fixo, pero que Marx si: cal é o valor da forza de traballo en canto mercadoría?.

Para Ricardo, os traballadores recibían no salario o valor mercantil do resultado do seu traballo, valor que coincidía (misteriosamente) co valor mercantil dos seus medios de vida, pero, cal era a causa desa coincidencia que Ricardo non explicaba, e que, polo tanto deixaba sen xustificar a teoría do valor-traballo?.

Marx descubriu que o feito de que os traballadores reciban en forma de salario o valor dos seus medios de vida é a forma na cal a burguesía se apropia do excedente. Pero para formular este descubrimento, tivo que inventar un novo concepto: “plusvalía” (ou valor excedente), concepto que “transformaba” o de valor-traballo de Ricardo.

Así para Marx, a burguesía paga ao proletariado o valor dos seus medios de vida, precisamente para apropiarse do resto (no mercado), de modo que a xornada de traballo estaría dividida en dúas partes: unha chamada “tempo de traballo necesario” na cal os traballadores producirían as mercadorías que corresponden aos seus medios de vida que logo comprarán no mercado, e outra chamada “tempo de traballo excedente” no que os traballadores producen os medios de vida dos capitalistas así como os seus medios de produción, mercadorías que constitúen un “traballo non pago” e que polo tanto se apropia a burguesía.

De modo que, á igual que Ricardo, para Marx o valor das mercadorías é igual ao tempo necesario para producilas, pero isto é así porque a burguesía, en virtude do feito de que ten a propiedade dos medios de produción (propiedade que o estado burgués protexe) permite ao proletariado traballar durante un tempo para si mesmo (o tempo de traballo necesario), producindo o valor do seu salario, só a condición de que traballe un tempo “gratis” para ela, producindo a “plusvalía”.

De modo que é a relación social entre burguesía e proletariado (relación á que Marx chamou “capital”), a que determina cal é o tempo de traballo dedicado aos bens salariais. É ese “tempo de traballo necesario” determinado polas condicións da reprodución da relación burguesía-proletariado o que determina o valor dos medios de vida.

Marx invertía así as cousas: é a relación social entre burguesía e proletariado o que determina o valor das mercadorías e non ao revés. O valor dunha mercadoría deixa de ser unha lei natural e eterna, para converterse nunha lei social que depende dunha relación historicamente determinada que non ten por que ser eterna, senón que máis ben, ten contradicións que tenden a disolvela.

Así, o concepto de plusvalía, que é anterior ao de valor e explícao (xa que na sociedade capitalista non hai valor sen plusvalía) era capaz de explicar a explotación capitalista; de modo que Marx tivo que inventar un concepto novo para poder pensar o seu obxecto.

En realidade, Ricardo obtivera a súa teoría do valor-traballo ao analizar a economía capitalista coma se fora un sistema de produción mercantil simple no cal todos os axentes teñen unha posición “simétrica” con respecto ás mercadorías que posúen, ignorando o carácter excepcional da mercadoría “forza de traballo” respecto ás demais mercadorías. Xa que logo, dera unha resposta “correcta” a unha pregunta que non se fixera, que aparece como un “ausencia” no seu discurso, “ausencia” que Marx “reenche”.