O ANTI-HUMANISMO TEÓRICO E O ECONOMICISMO. O ANTIHISTORICISMO
Dado que a ideoloxía burguesa, parte dunha relación de forzas favorábel, as súas ideas tenden a penetrar no movemento obreiro aínda que sexa baixo a aparencia do marxismo. Althusser chamaba “revisionismo” (seguindo unha tradición marxista) a dita penetración, e “reformismo” ás consecuencias prácticas do revisionismo.
Althusser identificou dúas formas básicas de revisionismo: o humanismo e o historicismo.
O humanismo marxista
O humanismo, é a penetración da idea de que “o home é o suxeito da historia e do coñecemento” no discurso marxista, idea que como se viu máis arriba inhabilita ao marxismo para comprender os mecanismos de explotación.
A forma na cal o humanismo aparece no discurso marxista é o “economicismo”.
Althusser mantivo a tese da primacía das relacións de produción (loita de clases na produción) sobre o desenvolvemento das forzas produtivas (relación home-natureza na produción) contra as interpretacións “economicistas” do marxismo.
O economicismo afirma que a historia humana é a historia de como o home progresa no dominio da natureza mediante o desenvolvemento indefinido das forzas produtivas, e fai pasar dita teses como marxista.
Para os humanistas, existe unha contradición entre o desenvolvemento indefinido das forzas produtivas e as relacións de produción capitalistas, de modo que cando a capacidade produtiva humana pase un determinado punto, instaurarase o socialismo, para “adaptarse” a dito desenvolvemento.
Para Althusser, esta tese era dobremente errónea, e significaba, na práctica, unha xustificación da explotación capitalista.
Por unha parte, Althusser sostiña que o desenvolvemento indefinido das forzas produtivas non só era compatíbel co capitalismo, senón que era a condición material deste.
O capitalismo está baseado nunha dobre separación: a separación dos traballadores respecto aos medios de produción, e a separación das unidades de produción (as “empresas”) entre si. Esta segunda separación, é a que determina o carácter mercantil do capitalismo (sen competencia entre empresas, non habería mercado) así como a forma mercantil de apropiación do excedente.
A separación dos traballadores respecto aos medios de produción reprodúcese mercé á limitación do valor do traballo necesario (do salario) mentres que a separación entre empresas reprodúcese na competencia no mercado.
Cada empresa vese obrigada para sobrevivir a ser cada vez máis competitiva, isto é, a baixar o valor de cambio dos seus produtos. Como o valor depende do tempo de traballo, as empresas tenden a producir cada vez máis en menos tempo, é dicir, tenden a ser cada vez máis produtivas, e así “baixar” o valor das mercancías que producen. Como o valor depende do tempo de traballo, e non da súa produtividade, as empresas máis produtivas apropiaranse da plusvalía xerada polas empresas menos produtivas. Por iso toda empresa tende a ser cada vez máis produtiva, é dicir tende a producir máis e mellor en menos tempo, e a burguesía no seu conxunto, está interesada no progresivo desenvolvemento das forzas produtivas.
Por outra parte, a reprodución da separación dos traballadores respecto aos seus medios de produción (que é “a relación de produción capitalista fundamental”), ten como condición a necesaria limitación do tempo de traballo necesario, é dicir, ten como condición a escaseza relativa que se deriva do feito de que o salario estea sempre necesariamente limitado “por arriba”; de modo que os obreiros nunca gañen o suficiente para vivir sen traballar para a burguesía. O desenvolvemento indefinido das forzas produtivas, de por si, non implica un alargamento do tempo de traballo necesario, dado que a burguesía, ao controlar as condicións obxectivas da produción, ten o poder de aplicar o desenvolvemento da produtividade para alongar o tempo de traballo excedente. (Noutras palabras, a burguesía decide que se produce e como se produce, e polo tanto, en última instancia, para quen se produce).
Althusser, afirmaba así, que na estrutura económica, as relacións de produción, que son relacións de explotación e polo tanto de loita de clases, teñen a primacía respecto ás forzas produtivas. Iso non significa que as relacións de produción sexan independentes do desenvolvemento das forzas produtivas, senón que o desenvolvemento das forzas produtivas está condicionado polas relacións de produción, xa que se ben non pode haber explotación sen produción, nas sociedades de clases só hai produción a condición de que haxa explotación.
Con esta tese, enfrontouse ás interpretacións evolucionistas da historia, segundo as cales os diferentes tipos de relacións de produción (e polo tanto a sucesión de modos de produción) xurdirían como resultado do desenvolvemento das forzas produtivas.
Pola contra, o proceso de produción nunca preexiste ás relacións de produción, e son estas as que aseguran a reprodución do proceso de traballo, ou dito doutro modo: a reprodución das condicións técnicas ou materiais da produción está determinada pola reprodución das relacións sociais de produción.
Tamén, nesta liña, enfrontouse ás interpretacións do marxismo que consideraban que o capitalismo era anterior á loita de clases entre proletariado e burguesía. Althusser mantivo que a existencia das clases sociais e a loita de clases son unha e a mesma cousa, isto é, que proletariado e burguesía só poden existir mediante unha relación de explotación, de modo que os seus intereses son sempre obxectivamente irreconciliábeis.
Debido ao rexeitamento das interpretacións humanistas do marxismo, Althusser afirmaba que o marxismo é un “anti-humanismo teórico”. O adxectivo “teórico” era para aclarar que o marxismo prescinde da categoría teórica “home” e denúnciaa como ideolóxica, pero se o fai, é precisamente para favorecer a emancipación humana (dos homes e mulleres reais, non do seu concepto).
Como consecuencia da súa crítica ao “humanismo marxista”, Althusser pensaba que o concepto de “alienación da esencia humana” era alleo ao materialismo histórico, xa que este non recoñece ningunha esencia humana independente das súas condicións sociais de existencia, e que só pode encontrarse “en funcionamento” nas obras de mocidade de Marx, (cando fixo seu o humanismo ateo de Feuerbach) é dicir, naquelas anteriores a “A ideoloxía alemá” de 1845. A partir de ese momento, Marx iría abandonando o termo “alienación”, que non obstante, ten “supervivencias intermitentes”, pero que tenden a desaparecer.
O humanismo marxista é a expresión de posicións políticas pequeno-burguesas. A pequena-burguesía é a clase social que produce os seus medios de vida cos seus propios medios de produción sen explotar a ninguén. Esta clase social está composta por artesáns e campesiños fundamentalmente, e en certa medida por profesionais liberais. Estas clases, dada a súa posición obxectiva, non ten intereses políticos propios, dada a súa posición “atrapada” entre a burguesía e o proletariado, e xa que logo tende a oscilar entre ambos, e tende a aliarse cuns ou outros dependendo da conxuntura.
Para Althusser, dado que os intelectuais teñen todas as características sociais da pequena burguesía, teñen espontaneamente unha ideoloxía pequeno-burguesa, que denuncia os males do capitalismo en nome da liberdade humana, pero non liga esta coa loita de clase proletaria. De aí que Althusser afirmase que era necesario que todo intelectual “revolucionase” os seus prexuízos para identificarse coa clase obreira (como fixo o mesmo Marx).
ANTI-HISTORICISMO OU ANTI-EMPIRISMO
Althusser chamaba “historicistas” ou “empiristas” ás interpretacións do marxismo que ignoran a especificidade da ciencia marxista como práctica científica respecto á práctica política da loita de clases.
Althusser identificou posicións historicistas (ou empiristas) en autores marxistas tales como Gramsci, Karl Korsch e Sartre por exemplo.
O historicismo consideraría que a ciencia da historia e todas as ciencias formarían parte da superestrutura ideolóxica do modo de produción dominante nunha formación social dada e é polo tanto “contemporánea” da mesma.
O historicismo sería unha interpretación hegeliana do marxismo, xa que segundo Hegel, cada época histórica produce a súa propia conciencia de si, de modo que a conciencia que de si mesma ten unha época histórica é “contemporánea” de si mesma. Xa que logo, se seguimos esta interpretación, o movemento obreiro “produciría” a súa propia conciencia da clase espontaneamente como resultado da súa práctica social.
Althusser consideraba errónea esta interpretación dado que para el, a superestrutura ideolóxica de toda formación social ten unha autonomía propia que ten como fin favorecer a reprodución das relacións de produción dominantes, e polo tanto non poden producirse rupturas seguindo a súa propia dinámica, senón que é necesario, para iso, un traballo teórico exterior a dita superestrutura, unha práctica teórica específica.
O historicismo é polo tanto, unha forma de empirismo que ignora a ruptura que fixo Marx respecto ás súas fontes. Esta ignorancia leva consigo que os intelectuais historicistas non recoñezan a especificidade do aparello conceptual marxista e consideren que Marx continuou o labor das súas “fontes”, cubrindo as súas insuficiencias, pero sen saír nin da súa terminoloxía nin da súa problemática.
En suma, Althusser afirmaba que do mesmo modo que o coñecemento das leis da natureza non pode ser o produto da simple percepción e práctica técnica (a “sabedoría popular”) que prové soamente observacións empíricas e fórmulas técnicas, senón que é o resultado dunha práctica científica específica; o desenvolvemento da ciencia da historia non pode ser o resultado de ningunha práctica social espontánea, senón dun traballo especificamente teórico.
O erro do historicismo é, en última instancia, que non toma como obxecto os mecanismos ideolóxicos que ligan as ideoloxías prácticas, isto é, os comportamentos humanos aprendidos socialmente que reproducen a orde burguesa, coas ideoloxías teóricas que os xustifican, e que polo tanto, impide a investigación científica deses mecanismos. (Bos exemplos de ideoloxías prácticas serían o egoísmo, machismo, racismo, crenzas e ritos relixiosos, determinados modelos de relacións humanas e familiares, valores baseados na obediencia, tendencia instintiva a separar o traballo manual do intelectual, etc., etc. estas ideoloxías prácticas teñen como misión separar os intereses da clase do proletariado dos intereses individuais de cada obreiro, mediante unha representación falsa da realidade).
Iso non impide que Althusser recoñecese a existencia de ideoloxías prácticas revolucionarias (a ideoloxía proletaria), ás que chamou “instinto da clase”, que consiste en que os traballadores toman conciencia espontánea dos seus intereses da clase, aínda cando sexa de forma non elaborada e polo tanto, vulnerábel ás influencias das ideoloxías conservadoras. De feito, para Althusser, o “instinto de clase proletario” foi e é a base imprescindíbel da ciencia marxista, dado que as loitas espontáneas da clase obreira, son a “materia primeira” da ciencia marxista. Xa que logo, Althusser afirmou que “o marxismo non é exterior, senón interior ao movemento obreiro”. A función da loita contra a ideoloxía burguesa sería a transformación do instinto de clase proletario en conciencia de clase proletaria.
Como consecuencia da súa crítica ao historicismo ou empirismo marxista, Althusser considerou que a categoría filosófica “negación da negación”, segundo a cal, o progreso da conciencia é o resultado das contradicións internas desta, é alleo ao materialismo histórico; e que Marx e Engels fórono abandonando ao longo da súa obra.