Aristóteles

A antropoloxía e a psicoloxía aristotélica

A teoría da substancia mantida por Aristóteles afastarao tamén da interpretación platónica do ser humano. Platón, en efecto, concibira ao ser humano como o resultado dunha unión accidental entre a alma e o corpo, dúas entidades de natureza diferente que se vían obrigadas a convivir provisionalmente, atopándose a alma no corpo coma un piloto na súa nave ou, como nos suxire no Fedón, como un prisioneiro na súa cela. A morte significa para o ser humano a separación da alma e o corpo. Sendo a alma inmortal e o corpo corruptíbel, Platón identificará ao ser humano propiamente coa súa alma, polo que, dalgún xeito, concibiu a idea de que o fin da vida do ser humano está máis alá da súa vida na terra.

Aristóteles, non obstante, concibirá o ser humano de acordo coa súa teoría da substancia, é dicir, en consonancia coa idea de que non é posíbel a existencia de formas separadas: a substancia é un composto indisolúbel de materia e forma. Ademais, todas as substancias do mundo sublunar están sometidas á xeración e á corrupción. O ser humano, pois, ten que ser unha substancia composta de materia e forma: a materia do ser humano é o corpo e a súa forma a alma. Aristóteles acepta, como era admitido entre os filósofos gregos, a existencia da alma como principio vital: todos os seres vivos, polo feito de selo, están dotados de alma, tanto os vexetais como os animais. Pero interpreta tamén que esa alma é a forma da substancia, é dicir, o acto do ser humano, na medida que a forma representa a actualización ou a realización dunha substancia. Coincidirá pois, con Platón, na concepción de que o ser humano é un composto de alma e corpo; pero separarase de Platón ao concibir esa unión non como accidental, senón como substancial. Non existen a alma por unha beira e o corpo por outra beira, senón que ambos existen exclusivamente na substancia "home" a distinción entre alma e corpo é real, pero só pode ser pensada. Polo demais, a alma non pode ser inmortal, como afirmaba Platón, xa que non é posíbel que subsistan as formas separadamente da materia. Cando o ser humano morre prodúcese un cambio substancial e, como vimos na explicación aristotélica do cambio, iso supón a perda dunha forma e a adquisición doutra por parte da substancia "home": a forma que se perde é a de "ser vivo" (o que equivale a dicir "ser animado"), e a forma que se adquire é a de "cadáver" (o que equivale a dicir "ser inanimado").

Aristóteles distinguirá no seu tratado "De Anima" tres tipos de alma: a vexetativa, a sensitiva e a racional. Á alma vexetativa exerce as funcións de asimilación e de reprodución e é o tipo de alma propio das plantas; asume, polo tanto, as funcións propias do mantemento da vida, no que poderiamos considerar a súa escala máis baixa, xa que son alleas a ela todas as funcións sensitivas así como o control do movemento local. Xa que estas funcións vitais son comúns a todos os seres vivos todos han de posuír un tipo de alma capaz de realizalas.

O segundo tipo de alma, superior á alma vexetativa, é a alma sensitiva, a alma propia dos animais. Non só está capacitada para exercer as funcións vexetativas ou nutritivas, senón que controla a percepción sensíbel, o desexo e o movemento local, o que permite aos animais dispoñer de tódalas sensacións necesarias para garantir a súa supervivencia, tales como as derivadas do gusto e o tacto; iso permite tamén aos animais dispoñer de imaxinación e memoria dúas facultades que, para Aristóteles, derivan directamente da capacidade sensitiva dos animais.

O terceiro tipo de alma, superior as dúas anteriores, é a alma racional. Ademais das funcións propias das almas inferiores, a vexetativa e a sensitiva, a alma racional está capacitada para exercer funcións intelectivas. É o tipo de alma propia do ser humano. Sendo a alma a forma do ser humano non pode existir máis que unha alma que ten que realizar tanto as funcións "irracionais" da nutrición e a sensación, como as funcións racionais, intelectivas, a capacidade de razoar. As funcións "irracionais" son as sinaladas anteriormente para os outros tipos de alma. As funcións racionais ou intelectivas son o coñecemento da verdade en si mesma (a capacidade do coñecemento científico), e o coñecemento da verdade con fins prácticos (a capacidade deliberativa). Para Aristóteles, pois, a alma é non só principio vital, senón, á igual que para Platón, tamén principio de coñecemento. De feito, Aristóteles definirá o “home” como animal racional, atendendo precisamente ao tipo de alma que lle é propia; aínda que na Política o defina, atendendo tamén ás características da súa natureza, como animal social ou "político".

Discutiuse desde a antigüidade se Aristóteles aceptaba ou non algún tipo de inmortalidade da alma racional. Parece claro que non, respecto ás funcións vexetativa e sensitiva, que non teñen sentido separadas do corpo; tamén o parece respecto á parte intelectiva, xa que Aristóteles mantén no De Anima a concepción da substancia e, polo tanto, a imposibilidade da existencia separada das formas, que constitúe o núcleo da sua filosofía e da crítica á teoría das Ideas de Platón. A cuestión, sen embargo, escurecese ao falar da parte activa do entendemento, á que se refire no De Anima como sendo inmortal. Como cabe entender esta afirmación en relación coa súa teoría da substancia, que fai imposíbel unha interpretación dualista da súa antropoloxía? É unha simple metáfora en relación coa "inmortalidade" da actividade intelectual? O tema será discutido polos averroístas latinos, entre outros, quen considerarán que Aristóteles se refire a un entendemento en acto puro que se identificaría con Deus, pero non ao entendemento individual, que sería mortal. Opinión distinta manterá San Tomé de Aquino, considerando que do silencio aristotélico respecto á inmortalidade individual do entendemento axente non se segue a súa negación.