David Hume

O problema do coñecemento: racionalismo e empirismo

A diferenza do racionalismo, que afirmaba que a razón era a fonte do coñecemento, o empirismo tomará a experiencia como a fonte e o límite dos nosos coñecementos. Iso supoñerá a crítica do innatismo, é dicir, a negación de que existan "ideas" ou contidos mentais que non procedan da experiencia. Cando nacemos a mente é unha "tabula rasa" na que non hai nada impreso. Todos os seus contidos dependen, pois, da experiencia. No caso de Hume, como veremos a seguir, a experiencia está constituída por un conxunto de impresións, cuxa causa descoñecemos e, estritamente falando, non debe identificarse co "mundo", coas "cousas".

Á igual que o racionalismo, o empirismo tomará como punto de partida da reflexión filosófica a análise da conciencia; fronte ao fracaso da filosofía antiga e da filosofía medieval, que tomaran como referencia o mundo e Deus, respectivamente, a filosofía moderna caracterizarase por tomar o suxeito como punto de partida da reflexión filosófica. Así, do mesmo xeito que Descartes, unha vez descuberto o "eu penso", pasa a analizar o contido do pensamento, os empiristas comezarán as súas indagacións analizando os contidos da conciencia.

A ANÁLISE DO COÑECEMENTO EN HUME

Velaí, pois, que podemos dividir todas as percepcións da mente en dúas clases ou especies, que se distinguen polos seus distintos graos de forza ou vivacidade. As menos fortes e intensas comunmente chamámoslles pensamentos ou ideas; a outra especie carece dun nome no noso idioma, como na maioría dos demais, segundo creo, porque soamente con fins filosóficos era necesario encadralas baixo un termo ou denominación xeral. Concedámonos, pois, a nós mesmos un pouco de liberdade, e chamémoslles impresións, empregando este termo nunha acepción un pouco distinta da usual. Co termo impresión, pois, quero denotar as nosas percepcións máis intensas: cando oímos, ou vemos, ou sentimos, ou amamos, ou odiamos, ou desexamos, ou queremos." (Investigación, sec.2)

1.- Os elementos do coñecemento

Tanto no Tratado como na "Investigación sobre o entendemento humano" Hume comeza a presentación da súa filosofía coa análise dos contidos mentais. A diferenza de Descartes, para quen todos os contidos mentais eran "ideas", Hume atopa dous tipos distintos de contidos: as impresións e as ideas. A diferenza que existe entre ambas é simplemente a intensidade ou vivacidade coa que as percibimos, sendo as impresións contidos mentais máis intensos e as ideas contidos mentais menos intensos. Ademais, a relación que existe entre as impresións e as ideas é a mesma que a do orixinal e á copia: "ou, para expresarme nunha linguaxe filosófica, todas as nosas ideas, ou percepcións máis febles, son copias das nosas impresións ou percepcións máis intensas". É dicir, as ideas derivan das impresións; as impresións son, pois, os elementos orixinarios do coñecemento; desta relación entre as impresións e as ideas extraerá Hume o criterio de verdade da súa filosofía: unha proposición será verdadeira se as ideas que contén corresponden a algunha impresión; e falsa senón hai tal correspondencia.

Polo tanto, se albergamos a sospeita de que un termo filosófico se emprega sen significado ou idea algunha (como ocorre con demasiada frecuencia), non temos máis que preguntarnos de que impresión se deriva a suposta idea, e se é imposíbel asignarlle unha; isto serviría para confirmar a nosa sospeita.

As impresións, pola súa banda, poden ser de dous tipos: de sensación, e de reflexión. As impresións de sensación, cuxa causa é descoñecida, atribuímolas á acción dos sentidos, e son as que percibimos cando dicimos que vemos, oímos, sentimos, etc; as impresións de reflexión son aquelas que van asociadas á percepción dunha idea, coma cando sentimos aversión diante da idea de frío, e casos semellantes. Ademais, as impresións poden clasificarse tamén como simples ou complexas; unha impresión simple sería a percepción dunha cor, por exemplo; unha impresión complexa, a percepción dunha cidade.

As ideas, pola súa vez, poden clasificarse en simples e complexas. As ideas simples son a copia dunha impresión simple, como a idea dunha cor, por exemplo. As ideas complexas poden ser a copia de impresións complexas, como a idea da cidade, ou poden ser elaboradas pola mente a partir de outras ideas simples ou complexas, mediante a operación de mesturalas ou combinalas segundo as leis que regulan o seu propio funcionamento.

2.- As leis da asociación de ideas

É evidente que hai un principio de conexión entre os distintos pensamentos ou ideas da mente e que, ao presentarse á memoria ou á imaxinación, unhas introducen ás outras cun certo grao de orde e regularidade".

A capacidade da mente para combinar ideas parece ilimitada, dinos Hume. Pero por pouco que nos deteñamos a reflexionar sobre a forma na que se produce esta combinación de ideas poderemos observar como "incluso nas nosas máis tolas e errantes fantasías, incluso nos nosos mesmos soños", esa asociación prodúcese sempre seguindo determinadas leis: a de semellanza, a de contigüidade no tempo ou no espazo, e a de causa e efecto.

Cando a mente se remonta dos obxectos representados nunha pintura ao orixinal, faino seguindo a lei de semellanza. Se alguén menciona un cuarto dun edificio dificilmente poderemos evitar que a nosa mente se pregunte por, ou se represente, as habitacións contiguas; do mesmo xeito, o relato dun acontecemento pasado levaranos a preguntarnos por outros acontecementos da época; en ambos casos está actuando a lei de asociación por contigüidade: no espazo, no primeiro caso; e no tempo, no segundo caso. No caso de pensar nun accidente dificilmente poderemos evitar que veña a nosa mente a pregunta pola causa, ou polas consecuencias do mesmo, actuando neste caso a lei da causa e o efecto.

Segundo Hume, pois, son estas tres leis as únicas que permiten explicar a asociación de ideas, de tal xeito que todas as creacións da imaxinación, por delirantes que poidan parecernos, e as sinxelas ou profundas elaboracións intelectuais, por razoábeis que sexan, estánlles inevitabelmente sometidas.

3.- Os tipos de coñecemento

Na sección cuarta da "Investigación sobre o entendemento humano", que leva por título "dúbidas escépticas acerca das operacións do entendemento" Hume expón a cuestión de determinar cales son as formas posíbeis de coñecemento. Seguindo a distinción que fixera Leibniz entre verdades de razón e verdades de feito, Hume diranos que todos os obxectos da razón e investigación humana pode dividirse en dous grupos: relacións de ideas e cuestións de feito.

Os obxectos da razón pertencentes ao primeiro grupo son "as ciencias da Xeometría, Álxebra e Aritmética e, en resumo, toda afirmación que sexa intuitiva ou demostrativamente certa". A característica destes obxectos é que poden ser coñecidos independentemente de que existan "en calquera parte do universo". Dependen exclusivamente da actividade da razón, xa que unha proposición como "o cadrado da hipotenusa é igual ao cadrado dos dous lados dun triángulo rectángulo" expresa simplemente unha determinada relación que existe entre os lados do triángulo, independentemente de que exista ou non exista un triángulo no mundo. De aí que Hume afirme que as verdades demostradas por Euclides conservarán sempre a súa certeza. As proposicións deste tipo expresan simplemente relacións entre ideas, de tal modo que o principio de contradición sería a guía para determinar a súa verdade ou falsidade.

O segundo tipo de obxectos da razón, as cuestións de feito, non poden ser investigadas da mesma maneira, xa que o contrario dun feito é, en principio, sempre posíbel. Non hai ningunha contradición, di Hume, na proposición "o sol non sairá mañá", nin é menos intelixíbel cá proposición "o sol sairá mañá". Non poderiamos demostrar a súa falsidade recorrendo ao principio de contradición. A que debemos recorrer, pois, para determinar se unha cuestión de feito é verdadeira ou falsa? Todos os supostos sobre cuestións de feitos parecen estar fundados, dinos, na relación de causa e efecto.

Se estamos convencidos de que un feito se producirá dunha determinada maneira, é porque a experiencia presentóunolo sempre asociado a outro feito que o precede ou que lle segue, como a súa causa ou efecto. Se oímos unha voz na escuridade, estamos seguros da presenza dunha persoa: non porque academos tal seguridade mediante un razoamento a priori, senón porque "xorde enteiramente da experiencia, cando atopamos que obxectos particulares calquera están constantemente unidos entre si". As causas e efectos, polo tanto, non poden ser descubertas pola razón, senón só pola experiencia.

Podemos falar, pois, de dous tipos de coñecemento en Hume: o coñecemento de relacións de ideas e o coñecemento de feitos. No primeiro caso o coñecemento depende das operacións de entendemento reguladas polo principio de contradición; no segundo caso as operacións do entendemento están reguladas necesariamente pola experiencia, xa que ao depender da lei de asociación da causa e o efecto, sendo unha distinta do outro, non hai razoamento a priori posíbel que nos permita deducir unha a partir do outro, e viceversa:

Cando razoamos a priori e consideramos meramente un obxecto ou causa, tal como lle aparece á mente, independentemente de calquera observación, nunca pode suxerirnos a noción dun obxecto distinto, como o é o seu efecto, nin moito menos amosarnos unha conexión inseparábel e inviolábel entre eles. Un home ha de ser moi sagaz para descubrir mediante razoamento, que o cristal é o efecto da calor, e o xeo do frío, sen coñecer previamente a conexión entre estes estados.

Polo xeral, téndese a pensar que o empirismo supón a aceptación da existencia de obxectos externos ao suxeito, "as cousas", que son a causa de todas as miñas impresións e, polo tanto, de todos os meus coñecementos. Esta interpretación do empirismo pode ser aceptada, seguindo a Hume, sempre que se teña en conta que iso significa unha concesión ao "sentido común", unha "crenza razoábel", pero que non se pode demostrar que os supostos obxectos externos, ("as cousas"), sexan a causa das miñas impresións.

O coñecemento de feitos fúndase na experiencia, mais en que se funda a experiencia? Hai algunha forma de xustificar a regularidade que supoñemos na experiencia, sen caer nunha petición de principio? Son esas as dúbidas escépticas as que se refire o título da sección IV, que se verán ampliadas e reforzadas pola crítica da idea de conexión necesaria entre a causa e o efecto que nos ofrecerá Hume na sección VII da Investigación.