A renovación da filosofía e o problema do método

A idea de que é necesario un método para dirixir ben a razón e acadar o coñecemento non é estritamente falando unha elaboración propia e exclusiva de Descartes. Polo menos debe compartir o mérito de tal creación con Bacon e Galileo. Non obstante, é tan particular o uso que fai Descartes do método, e tal a influencia que exercerá na constitución do seu pensamento filosófico, que a asociación do problema do método coa filosofía cartesiana está plenamente xustificada. A seguir expóñense algunhas características da época, necesarias para comprender a constitución da filosofía cartesiana.

Cal é a situación coa que se atopa Descartes ao comezar a desenvolver o seu pensamento filosófico? Foron numerosos os cambios sociais e políticos que se produciron en Europa cara o final da idade media e que foron profusamente estudados ata a actualidade. Entre eles debemos sinalar a emerxencia dunha nova clase social, a burguesía; o progresivo abandono do modo de produción feudal; a constitución dos Estados nacionais; a renovación das relacións entre ditos estados e a igrexa. Todos eles contribuíron a modificar substancialmente o panorama social e político da Europa do século XVI, a finais do cal nace Descartes. Estes cambios sociais e políticos hai que engadir os cambios culturais que se produciron correlativamente: o desenvolvemento do humanismo, o neoplatonismo, a aparición dunha nova ciencia que se ocupa do estudo da natureza, e a extensión do pirronismo (escepticismo) que, dunha ou doutra maneira, influirán no desenvolvemento da filosofía cartesiana.

O humanismo conseguira impoñer unha nova percepción do ser humano asociada á necesidade de recuperar o saber clásico. Sen entrar nunha confrontación frontal coa igrexa, e sen desmarcarse dos principais elementos do dogma, resaltará o papel do ser humano e a necesidade de consideralo o obxecto fundamental da creación. Erasmo e Tomé Moro, (entre outros, como o español Luis Vives), difundiron estes ideais por toda Europa. O renacemento do saber clásico vai acompañado dunha gran efervescencia filosófica e científica en Italia sobre todo, pero tamén no resto de Europa; o neoplatonismo de Marsilio Ficino e de Pico da Mirandola provocarán en Italia a renovación da filosofía á que se sumaría posteriormente, pero a partir dunha perspectiva non xa platónica, Giordano Bruno; máis importante, polo que a Descartes respecta, será o desenvolvemento da nova ciencia representada polos filósofos especulativos ou experimentais que, partindo dunha nova concepción da natureza, modificarán substancialmente o panorama intelectual da Europa do XVII. Especialmente os científicos experimentalistas, quen concibían a natureza como unha realidade dinámica de corpos en movemento organizados segundo unha estrutura matemática. O desenvolvemento do escepticismo representado fundamentalmente por Montaige, suscitará un debate crítico en torno á capacidade de investigación e de coñecemento da Escolástica que culminará nunha crítica xeneralizada a todo saber, da que tamén será un bo expoñente o español Francisco Sánchez (na súa obra "Que nada se sabe"). É coñecida a reacción de Descartes contra este escepticismo xeneralizado, e que estará na base da elaboración do seu método.

A todo iso hai que sumar o feito de que a filosofía comeza a facerse dun modo distinto. Fronte á a preeminencia dos teólogos atoparémonos con filósofos que non son teólogos no sentido no que podíano selo san Tomé ou San Boaventura; non porque descoñezan as cuestións que expón a teoloxía natural ou revelada, ou porque prescindan da discusión do tema, senón por non ser especialistas en teoloxía. Se a filosofía medieval fora exercida fundamentalmente por teólogos e profesores, tampouco os filósofos modernos serán fundamentalmente profesores: nin Descartes, nin Galileo, nin Espinosa, nin Leibniz, nin Hume (aínda que intentará conseguir unha cátedra cara o final da súa vida) serán profesores nin pertencerán ás estruturas académicas oficiais. Tampouco o modo de facer filosofía é o mesmo: fronte ao comentario como forma de traballo fundamental da escolástica, atopámonos agora con filósofos que realizan obras persoais, mediante a actividade individual (aínda que sexa compartida pública e colectivamente con outros filósofos ou co público interesado nas cuestións filosóficas), e non mediante unha actividade ou unha reflexión colectiva, como era o método propio de traballo da escolástica. A todo iso hai que engadir a progresiva utilización das linguas vernáculas, fronte á preeminencia do latín ao longo de toda a idade media como vehículo de expresión cultural e filosófica.

Todos estes cambios son coñecidos e asumidos polos filósofos de finais do XVI e principios do XVII, de tal modo que hai unha clara conciencia de ruptura con respecto á tradición medieval. Falar de ruptura non significa necesariamente que o pensamento filosófico pretenda xurdir da nada; aínda que non demasiado abundantes si haberá elementos propios do pensamento medieval que serán asumidos e aceptados polos filósofos modernos.

Polo demais, xa desde San Tomé considerárase necesario distinguir a fe da razón e atribuír a cada unha delas un campo específico e limitado. Esta distinción inicial que realiza san Tomé será convertida en separación por Guillerme de Occam e, dada a influencia que exercerán os nominalistas en Europa, progresivamente aceptada como un suposto indiscutíbel. Esta idea, asociada aos cambios anteriormente citados, prepara o camiño para a esixencia dunha total autonomía da razón, que será reclamada por todos os filósofos modernos.

A ciencia renacentista e o problema do método

A idea de que o método que utilizaba a escolástica fracasara estenderase progresivamente por toda Europa. O modelo siloxístico de coñecemento considerábase unha forma desaxeitada para a investigación, e talvez un procedemento só apto para estabelecer vas disputas ou para poñer a disposición dos demais algo que xa se coñecía. Esta opinión compartíana tamén aqueles que se ocupaban de investigar a natureza. O fracaso da física aristotélica facíase cada vez máis patente: recorrer a forzas ocultas ou descoñecidas, apelar a esencias imposíbeis de formular empiricamente considerábase xa inaceptábel no estudo da natureza. A natureza era interpretada como unha realidade dinámica composta por corpos en movemento e sometida a unha estrutura matemática. Talvez comece con Copérnico esta interpretación: lembremos que no prólogo ao "De Revolutionibus" presentaba a súa hipótese heliocéntrica como unha hipótese matemática. Posteriormente os copernicanos acentuaron a importancia das medicións astronómicas para defender as súas hipóteses, de modo que, en relación co cambio de paradigma do universo, o carácter estruturalmente matemático da realidade irase poñendo de manifesto.

A idea de que é necesario un novo método para abordar o estudo da natureza aparece xa dunha maneira clara e decidida en Bacon, no "Novum Organum", logo da "pars destruens", na que Bacon analiza os ídolos (idola), é dicir, os elementos ou aspectos do coñecemento que interfiren no coñecemento da verdade e que recollen o conxunto de erros máis comúns na investigación da natureza, dedícase na "pars construens" a presentarnos un método de carácter indutivo que ten por obxecto a investigación da realidade natural. O método escolástico fracasou e necesítase un novo método que sexa capaz de ofrecernos un coñecemento real da natureza. A pesar da escuridade e da retórica aínda existente na obra de Bacon a formulación do método indutivo está inequivocamente formulada.

O mesmo ocorre no caso de Galileo. A súa busca da obxectividade no coñecemento da natureza levaralle a rexeitar os procedementos escolásticos inspirados fundamentalmente en Aristóteles. Galileo está convencido de que o coñecemento da natureza é posíbel pero, que ao estar escrito nunha linguaxe matemática, require do coñecemento desa ciencia para que poida ser interpretado, así como da súa aplicación correcta ao ámbito do coñecemento. Sen embargo, é necesario recorrer á experiencia para contrastar as hipóteses matemáticas que se formulan sobre a realidade, polo que o carácter do seu método é hipotético-dedutivo. Ademais, a interpretación matemática de Galileo oriéntase cara a cuantificación, dirección que seguirá a física moderna con Newton e que se continuará ata os nosos días.

Descartes optará por unha interpretación distinta do método. Comparte a idea de que a natureza é unha realidade dinámica con estrutura matemática. Comparte tamén a necesidade da existencia do método dado o fracaso dos métodos anteriores no coñecemento da verdade. Pero ten unha interpretación distinta do significado das matemáticas. Para Descartes o éxito das matemáticas radica non na súa estrutura, que hoxe denominariamos axiomática, senón no método que utiliza. E ese método é un método dedutivo. Se o coñecemento da natureza é posíbel grazas ás matemáticas é pensábel que utilizando o método que utiliza as matemáticas póidase acadar a verdade e a certeza no coñecemento dos outros aspectos da realidade.

Descartes, polo tanto, comparte con Bacon e con Galileo a necesidade do método para coñecer a realidade. As críticas que Bacon e Galileo realizan á escolástica son similares ás que realiza Descartes. O fracaso dos métodos siloxísticos, o fracaso da física aristotélica, fan necesario un novo método para interpretar a realidade. Iso supón a confianza na razón que foi gañando a súa autonomía no paso do século XVI ao XVII. O novo método ademais ha de ter capacidade para descubrir, non abonda un método que teñan carácter puramnete explicativo, que sirva para expoñer ou para comunicar un coñecemento. Non se trata de transmitir un saber acumulado a través da historia, senón de descubrir, de inventar. Xa que para Descartes o éxito das matemáticas radica na utilización dun método, parece quedarlle claro que o coñecemento da verdade debe ir asociado á utilización dun método semellante ao das matemáticas.

O racionalismo

O racionalismo caracterizarase pola afirmación de que a certeza do coñecemento procede da razón, o que vai asociado á afirmación da existencia de ideas innatas. Iso supoñerá a desvalorización do coñecemento sensíbel, no que non se poderá fundamentar o saber, quedando a razón como única fonte de coñecemento. Fronte a outras solucións ao problema do coñecemento e da constitución da "ciencia" que xurdirán na época, como o empirismo, Descartes optará pola solución racionalista.

Paralelamente, os modelos matemáticos do coñecemento (na medida que as matemáticas non dependen da experiencia) vénse revalorizados. As explicacións do coñecemento baseadas na abstracción serán igualmente rexeitadas, xa que a abstracción prodúcese a partir da captación das substancias por medio da sensibilidade (a explicación do coñecemento de Aristóteles e san Tomé) que xa foi rexeitada como fonte de coñecemento.

Pola contra, o racionalismo afirmará a intuición intelectual de ideas e principios evidentes, a partir das cales comezará a dedución do saber, do mesmo modo que todo o corpo das matemáticas se deduce a partir duns primeiros principios evidentes e indemostrábeis. A relación destas ideas coa realidade extramental será afirmada dogmaticamente, o que expoñerá non poucos problemas aos racionalistas. Todo iso leva ao racionalismo ao ideal dunha ciencia universal, aspiración da que a filosofía cartesiana é un bo expoñente.