Descartes

As bibliotecas burguesas. Difusión do papel en Europa.

Fóra das igrexas, os mosteiros e as universidades, e á parte dos príncipes e os aristócratas, os libros non se difundiron moito durante a Idade Media. En maior medida aínda que no caso da Roma da antigüidade, a cultura do libro foi unha cultura das clases superiores, e ademais contribuía a iso un factor puramente práctico: o alto prezo que na Idade Media acadaban os libros. O pergameo foi encarecéndose progresivamente -proba de iso, entre outras, é que, para mellor aproveitar un códice, escribíase nel máis dun texto, se o primeiro non chegaba a ocupalo por completo-, e a copia era un traballo fatigoso que non podía ser realizado por unha man de obra barata como a que significaba a dos escravos da Roma antiga.

No século X unha condesa de Anjou tivo que entregar 200 ovellas, tres toneis de trigo e varias peles de marta en pagamento dun só sermonario, e a finais do século XIV o príncipe de Orleans adquiriu un devocionario en dous volumes por 200 francos de ouro, para non citar máis que dous exemplos. Ata os séculos XIV e XV a burguesía das cidades non acadou unha posición cultural, social e económica que lle fixese posíbel coleccionar libros. As bibliotecas burguesas non mostran a preferencia para o latín que predominaba nas das igrexas, mosteiros e colexios; libros na respectiva lingua nacional, obras xurídicas, de medicina e de botánica e da poesía que comezaba a desenvolverse, non eran en absoluto descoñecidas nestas, pero foi nas bibliotecas dos burgueses onde comezaron a dominar. Co florecemento da burguesía, convértese tamén a artesanía da encadernación nun oficio independente dos mosteiros.

Á crecente difusión dos libros nos círculos burgueses contribuíu a iniciación do uso do papel en vez do pergameo. Mencionouse anteriormente que os árabes, no século XII, levaron a fabricación do papel a España, ("Cara ao ano 1100 a fabricación do papel chegou a Europa, cando os árabes a introduciron en España; entre os primeiros lugares de produción atopábase o centro literario da época, Toledo, pero o máis antigo coñecido atopábase nas proximidades de Valencia, en Játiva; pronto houbo outra fábrica en Girona e de aquí propagouse a Perpiñán, Montpellier, Troyes...") No 1276 estabeleceuse en Italia o primeiro muíño de papel. Tratábase dun muíño de auga; a roda facía moverse varios pesados "batanes", que, impelidos polo constante discorrer da auga, esmiuzaban a materia primeira -trapos de liño e de algodón, sogas e outros semellantes- e convertíana nunha fina masa ou pasta de papel, que despois se vertía nunha tina. Nesta somerxíase o molde que daba forma ás follas, un marco de madeira cunha rede tensa de arames de latón; cun feltro enxugábase a folla e despois era prensada, secada e, finalmente, encolada para que puidese recibir a escritura; a cola facíase cunha cocción de peles, ósos, etc. Os arames de latón do molde deixaban raias no papel que máis tarde podían verse claramente ao miralo ao contraluz, e pronto comezouse a torcer algúns dos arames de xeito que compuxesen figuras, as chamadas filigranas; con frecuencia engadíanse os nomes ou as iniciais do fabricante. A marca máis antiga que se coñece é de 1282; durante o século seguinte, as marcas son aínda bastante oscas, despois o debuxo faise máis refinado. Como motivos empregáronse flores ou animais, por exemplo, peixes e aves; con frecuencia atópase un corpo de boi, que era a insignia do gremio de fabricantes de papel; en Holanda empregouse, entre outros, unha colmea, en Inglaterra, unha cabeza de bufón (foolscap, nome que pasou a significar o folio inglés), e moitas desas filigranas perduraron ata os nosos días e distinguen hoxe ademais determinados formatos do papel. De Europa estendeuse máis tarde o costume das filigranas a Oriente, precisamente de onde Europa recibira o papel.

Italia converteuse durante os séculos XIV e XV no principal centro produtor de papel. A nova técnica foi introducida en Francia polos italianos; o muíño de papel máis antigo ca se coñece en chan francés data de 1338. De Francia pasou a fabricación do papel, a finais do século XIV, a Alemaña e de alí, ao longo do século XV, a Inglaterra e Holanda, onde máis tarde obtivo un gran incremento. En 1690 foi importada a América. No século XVI obtiveron os países nórdicos o seu primeiro muíño de papel, probabelmente desde Alemaña, primeiro, cara ao 1540, en Estocolmo, máis tarde en Skaane (sur de Suecia) e en Zelandia (en Hvidore), en Dinamarca, así como en Hven, a residencia de Tycho Brahe.

Ao longo do século XIV comezan a xeneralizarse os manuscritos sobre papel e no XV fanse cada vez máis comúns. O papel era considerabelmente máis barato có pergameo (ao comezo un terzo, logo un sexto do prezo deste), e o papel feito a man (ou papel de tina, como se lle coñece debido á súa elaboración) era de calidade excelente, aínda que non fose absolutamente branco e ofrecese unha superficie algo áspera; conservouse ata hoxe admirabelmente nos vellos libros, sempre que non o ataquen os parasitos.

(Sven Dahl, Historia del libro, Alianza Universidad, Madrid, 1982)

O escepticismo a finais do XVI: "Que nada se sabe" de Francisco Sánchez.

Terminada en 1576, (20 anos antes do nacemento de Descartes), e editada por primeira vez en 1581, esta pequena obra de Francisco Sánchez "DE MULTUM NOBILI ET PRIMA UNIVERSALI SCIENTIA QUOD NIHIL SCITUR", coñecida abreviadamente co título "Que nada se sabe", representa de modo admirábel o espírito da época. Preséntanse a seguir o prólogo ao lector e un fragmento do resumo que o autor ofrece ao cabo da obra, sendo notábel a similitude de intencións co proxecto cartesiano.

Ao lector.

"Innato é nos homes o desexo de saber, pero a poucos é concedida a ciencia. E non foi nesta parte a miña fortuna diversa da do maior número dos homes.

Dende a miña primeira idade, afeccionado á contemplación da natureza, dinme a inquirir minuciosamente os seus segredos; e aínda que, ao principio, o meu espírito, ávido de saber, adoitaba contentarse co primeiro manxar que de calquera modo se lle ofrecese, non pasouse moito tempo sen que, presa de grave indixestión, comezase a golsar de min tan mal acondicionados alimentos.

Comecei entón a buscar algo que a miña mente puidese asimilar e comprender con facilidade e exactitude, algo en cuxo coñecemento e certeza achase luz e repouso, mais nada atopei que viñese a encher os meus desexos. Revolvín os libros dos autores pasados; interroguei aos presentes: cada cal dicía unha cousa distinta; -ningún me deu resposta que do todo me satisfixese.
Confeso que nalgúns albisquei e entrevín certas sombras e rezoumos de verdade, pero nin un só me mostrou, sincera e definitivamente, a verdade absoluta nin aínda me deu un xuízo recto e desinteresado das cousas.

Entón encerreime dentro de min mesmo e poñendoo todo en dúbida e en suspenso, coma se ninguén no mundo dixese nada xamais, empecei a examinar as cousas en si mesmas, que é a única maneira de saber algo. Remonteime ata os primeiros principios, tomándoos como punto de partida para a contemplación dos demais, e canto máis pensaba máis dubidaba: nunca puiden adquirir coñecemento perfecto.

Sentín unha profunda desesperación, mais persistín non obstante na miña ardente e angustiosa empresa intelectual. Volvín a achegarme aos mestres, e de novo pregunteilles con ansia pola verdade cobizada. E que me contestaron? Cada un deles construírase unha ciencia coas súas propias imaxinacións ou coas alleas, das cales deducían novas consecuencias, máis fantásticas aínda, e desas consecuencias artificiais inferían outras e outras, fóra xa das cousas mesmas, ata dar nun labirinto de palabras sen fundamento algún de verdade. Así, en vez dunha recta interpretación dos fenómenos naturais, ofrécesenos un tecido de fábulas e ficcións que ningún cabal entendemento pode recibir. Pois quen ha de comprender o que non existe: os átomos de Demócrito, as ideas de Platón, os números de Pitágoras, os universais de Aristóteles, o intelecto axente e todas esas famosas invencións que nada ensinan nin descobren se non é o enxeño dos seus artífices? Con este cebo pescan aos ignorantes, prometéndolles que lles revelarán os recónditos misterios da natureza, e os infelices créeno ao pe da letra, tornan a resobar os libros de Aristóteles, lenos e relen, apréndenos de memoria, e tense por máis douto o que mellor sabe recitar o texto aristotélico.

Que profunda miseria! Se ti, pensador de boa fe, lles negas algo aos tales do que alí si contén, chamarante blasfemo; se argumentares en contra apelidarante sofista. Que lles vas facer? Engánense en boa hora os que queiran vivir enganados. Eu non escribo para tales homes; nin aínda pretendo que lean os meus escritos. Non faltará, sen embargo, algún deles que léndome e non entendéndome (¿que sabe o asno do son da lira?) pretenda fincarme o dente velenoso; pero sucederalle o que á serpe da fábula esópica, que quixo morder a lima e só conseguiu quebrarse os dentes no aceiro. Eu aspiro a que me lean e me entendan os fortes e xuizosos homes que non están acostumados a xurar sobre as palabras de ningún mestre, senón a examinar as cousas por si mesmos, e a acometer coa súa propia espada todas as cuestións, guiados polo sentido e a razón.

Ti, lector descoñecido, quenquera que sexas, con tal que tiveres a mesma condición e temperamento que eu; ti, que dubidaches moitas veces, no segredo da túa alma, sobre a natureza das cousas, ven agora a dubidar comigo; exercitemos xuntos os nosos enxeños e facultades; e séxannos aos dous libre o xuízo, pero non irracional.

Pero dirasme, por ventura: -¿Que novidades podes ti traerme despois de tantos e tan ilustres sabios como no mundo foron? Estábache esperando a ti só a verdade? -Certamente que non -respondo ao punto-. Pero acaso a verdade esperáralles antes a eles? Porque Aristóteles escriba, heime de calar eu? Por ventura Aristóteles chegou a apurar nas súas obras toda a potestade da natureza e abrazou todo o ámbito dos seres? Non crerei tal aínda que me o prediquen algúns doctísimos modernos esaxeradamente adictos ao Estagirita a quen chaman ditador da verdade e árbitro da ciencia. Non: na república da ciencia, no tribunal da verdade, ninguén xulga, ninguén ten imperio senón a verdade mesma. Eu teño a Aristóteles por un dos máis agudos e sutís escudriñadores da natureza que houbo no mundo; eu admíroo como a un dos máis fértiles enxeños que produciu a especie humana: pero afirmo, tamén, que ignorou moitas cousas, que noutras moitas andou vacilante, que ensinou non poucas con grande confusión, que algunhas cuestións tratounas sucintamente ou pasounas e fuxiu por non atreverse a afrontalas. Home era ao fin, o mesmo que nós, e fartas veces, contra a súa vontade, houbo de dar mostras da limitación e a fraqueza humanas. Tal é o noso xuízo. Acontecen tempos a tempos, e cos tempos múdanse as opinións dos homes; cada cal cree atopares a verdade, sendo así que de mil que opinan cousas distintas só un pode estar no certo. Mas dentro desa fatal e común fraqueza, todos os homes deben exercitar as súas facultades e, sen curar de opinións alleas, aínda a custa de erros e caídas, investigar as cousas por si mesmos.

Que me sexa, pois, licito, como a todos os demais, e con eles ou sen eles, facer a mesma indagación. Talvez atope, ao apartarme das antigas autoridades, un lampo da verdade que busco. E que non che admire, lector, que despois de tantos e tan ilustres homes veña eu, tan humilde, a mover de nova esta rocha, pois non sería a primeira vez que un rato rompese os lazos que suxeitaban ao león; máis facilmente cobran a presa moitos cans que un só.

E non por iso che prometo a verdade, pois eu ignóroa o mesmo que todas as demais cousas; unicamente prometo inquirila en canto me sexa posíbel, para ver se sacándoa das cavernas nas que adoita estar encerrada podes ti perseguila en campo raso e aberto. Nin tampouco teñas ti moitas esperanzas de alcanzala nunca nin, menos, de posuíla; conténtate, como eu, con perseguila. Este é o meu fin, este é o meu propósito, este debe ser tamén o teu. Empezando, pois, polos principios das cousas, imos examinar os fundamentos máis graves da filosofía, os que puxeron por base ás súas doutrinas os máis insignes pensadores. Pero non me deterei moito en cuestións particulares, porque quero chegar pronto a expoñer aquelas nocións filosóficas que serven de cimento á medicina, de cuxo arte son profesor. Se quixese percorrer todo o vastísimo campo da ciencia, non me abondase a vida.

Nin esperes de min composta e adobiada expresión. Se me puxese a escoller as palabras e a usar de xiros elegantes, a verdade escaparíaseme de entre as mans. Se buscas elocuencia, pídella a Cicerón, cuxo era este oficio: eu falarei con suficiente fermosura se falar con suficiente verdade. Quédense as belas palabras para os poetas, os cortesáns, as amantes, as meretrices, os rufiáns, afagadores, parasitos e xentes desa laia, que tanto se prezan de falar ben. Á ciencia abóndalle sempre, porque é o único necesario, á propiedade da linguaxe.

Tampouco me pidas autoridades nin falsos acatamentos á opinión allea, porque iso máis ben sería indicio de ánimo servil e indouto que dun espírito libre e amante da verdade. Eu só seguirei coa razón a soa natureza. A autoridade manda crer; a razón demostra as cousas; aquela é apta para a fe; esta para a ciencia.

E queira Deus que co mesmo ánimo que eu, sincero e vixiante, escribo estas liñas, recíbalos ti, vixiante e sincero, e xúlguelos con mente sa e libre, rexeitando con firmes razóns aquilo que che pareza falso (cousa para min agradábel por ser tan propia dun filósofo) e sen necesidade de inxurias (cousas, ao fin, de mulleres, indignas dun filósofo e para min, por tal, moi desagradábeis), aprobando e confirmando, ultimamente, aquilo que che pareza verdadeiro.

O cal agardo que fagas, en espera de futuras e máis proveitosas investigacións. Vale."

Fragmento do resumo final do autor.

"É o meu propósito fundar, en canto me sexa posíbel, unha ciencia segura e fácil, baseándoa non en quimeras e ficcións, alleas á realidade das cousas, e útiles só para mostrar a sutileza e o enxeño de quen escribe, senón nos métodos firmes e positivos que poidan conducir a unha concepción científica verdadeiramente racional e elevada.

Non me faltasen a min tampouco agudezas nin enxeñosas invencións, como ao máis pintado, se en tales artificios achase eu contentamentos. Mas que deleite pode achar un ánimo severo e libre, que senta a sede da verdade, nesas ficcións, divorciadas da natureza, que antes enganan que instrúen e acaban por confundir o falso e o verdadeiro? Como chamarlle ciencia a ese tecer e destecer de soños, de imposturas e delirios, a esa invención de larapeteiros e prestidixitadores?

Ti, lector, xulgarás de todo iso: o que aquí che parecer ben recíbeo con amor; o que aquí che desguste non o rexeites con odio, pois fose cruel mancar a quen intenta fustrigar erros.
Examínate a ti mesmo. Se algo sabes, ensínamo. Dareiche as grazas.

Eu, entrementres, cinguíndome a examinar as cousas, propoñerei noutro libro se é posíbel saber algo e de que modo; isto é, cal pode ser o método que nos conduza á ciencia en canto o permita a humana fraxilidade.-VALE."

Francisco Sánchez, "Que nada se sabe"

Referencia biográfica de F. Sánchez por Menéndez Pelayo

Dise, ignoramos con que fundamento, que era de orixe xudeu, e podemos afirmar que naceu polos anos de 1552; a súa patria foi, segundo uns, a cidade de Tuy; segundo outros, a de Braga ou algunha vila da súa arquidioceses. Por motivos que non se indican, pero que algo terían que ver coa súa condición de cristián novo, o médico Antonio Sánchez, pai do noso filósofo, tivo que trasladarse a Francia e estabelecerse en Bordeos, onde exerceu a súa profesión con moito crédito e onde era grande o concurso de españois e duraba aínda a fama do insigne humanista valenciano Juan Gélida, chamado por Luis Vives "alter nostri temporis Aristoteles". Comezou Francisco Sánchez os seus estudos en Francia e continuounos en Italia, facendo longa residencia en Roma. Pero o campo principal dos seus triunfos foi a escola médica de Montpellier, na cal graduouse de doutor en 1573, e despois de que fose axudante do famoso médico Huchet, obtivo en brillantes oposicións, aos vintecatro anos de idade, unha das principais cátedras daquel ximnasio, a cal desempeñou por espazo de once anos. As guerras civís chamadas de relixión e os tumultos do tempo da Liga fixéronlle abandonar aquel quedo asilo da ciencia, refuxiándose en Toulouse, onde viviu o resto dos seus días, ocupado na práctica da medicina, que lle granxeou estimados honores. Morreu en 1623, aos setenta anos de idade.

Francisco Sánchez, "Que nada se sabe", Espasa-Calpe, Madrid, 1972 (Edición a cargo de Marcelino Menéndez Pelayo)