Ortega y Gasset

A evolución cara o perspectivismo

O obxectivismo da primeira fase filosófica de Ortega non tardará moito en modificarase, especialmente polo que fai a consideración de que "o subxectivo é o erro" e as implicacións antihumanistas que contiña a súa crítica da subxectividade. Este xiro producirase no que el considera a súa primeira obra "formal": Meditacións do Quixote, a partir do descubrimento da circunstancialidade. Á vez hostil ao “cousismo” e ao subxectivismo, Ortega négase a considerar separadamente o eu do seu contorno.

Eu son eu e a miña circunstancia, e se non a salvo a ela non me salvo eu. Benefac loco illi quo natus est, lemos na Biblia. E na escola platónica dásenos como empresa de toda cultura, esta: "salvar as aparencias", os fenómenos. É dicir, buscar o sentido do que nos rodea.

Que nos quere dicir Ortega con esta frase? Todos os comentadores da súa obra adoitan referirse a ela como o núcleo do seu pensamento, unha frase na que Ortega ofrécenos o descubrimento de que a vida do home está inmersa nun conxunto de elementos que constitúen a súa "circunstancia". A mesma cita da Biblia e a referencia á escola platónica tomáronse como as dúas circunstancias históricas e culturais nas que se acha inmerso o home occidental: a tradición xudeu-cristiá e a filosofía grega. Pero o circunstancialismo de Ortega non se limita a ese conxunto de elementos que, desde perspectivas históricas, culturais e sociais, nos constitúen, senón que inclúe tamén na nosa "circunstancia" calquera outro elemento da vida cotiá, particular e propio do suxeito ao que lle afecta e que, con tanto dereito como os anteriores, constitúeo na súa individualidade radical e orixinaria. A consecuencia será que non hai ningún dato da realidade, por particular que se poida considerar, que poida quedar fóra da reflexión filosófica. En clara oposición, pois, a seu obxectivismo inicial, Ortega coincidirá con outras correntes filosóficas do século XX, como o vitalismo, o existencialismo ou a fenomenoloxía, na consideración da vida cotiá como material esencialmente filosófico, ata o punto de intentar converter dita reflexión no seu método filosófico. Haberá que partir das cousas que nos son próximas, das cousas que nos rodean, para poder retomar na súa plena significación as reflexións filosóficas "tradicionais".

O ser definitivo do mundo non é materia nin é alma, non é cousa algunha determinada, senón unha perspectiva", "...onde está a miña pupila non hai ningunha outra." "...somos insubstituíbeis.

O circunstancialismo de Ortega non se limita a subliñar o feito de que ademais do eu hai que contar coas circunstancias nas que este se acha inmerso (particulares, históricas, sociais...), senón que supón tamén a acción do suxeito para darlle "sentido" a esas circunstancias. Esa busca do sentido do que nos rodea lévao a sinalar a tradición xudeu-cristiá e a filosofía grega como os dous elementos ou circunstancias modeladoras do home occidental, ás que deben engadirse as circunstancias particulares do eu, aparentemente de menor entidade, ou case sen entidade, pero próximas ao eu, que lle confiren sentido á realidade que o rodea, con tanto rigor como as anteriormente sinaladas. Iso levará a Ortega a reflexionar sobre temas aparentemente alleos á filosofía, como a esencia da caza, a meditación sobre un marco, ou o Guadarrama, é dicir, sobre "un home, un libro, un cadro, unha paisaxe, un erro, unha dor" (Obras completas, I, páx. 311). De feito, ese será o método filosófico de Ortega: partir das cousas máis próximas, que nos rodean, para acadar as máis afastadas, que atopamos tratadas baixo a forma dos problemas filosóficos tradicionais. Iso supoñerá o recoñecemento dunha xerarquización das circunstancias (de por si cambiantes e innumerábeis) en función da súa "proximidade": a reflexión filosófica ten que comezar polo máis próximo, polo máis próximo ao eu.

Que ocorre entón coa verdade? Ortega oponse ás pretensións do racionalismo acerca da existencia dunha verdade absoluta, allea ao temporal, ao circunstancial, e afirmará xustamente o contrario: a verdade dáse sempre a partir das circunstancias nas que o eu se ve inmerso, a partir da súa propia vida. A realidade é sempre captada a partir das circunstancias do eu, e a verdade consistirá en saber dar conta desa realidade desde esas circunstancias (que son circunstancias vitais) nas que se acha inmerso o eu. O exemplo da serra do Guadarrama sérvelle para ilustrar a súa posición dun modo moi gráfico: se miramos a serra desde Madrid non é o mesmo que se a miramos desde Segovia. Cal é a mirada verdadeira, a visión verdadeira? Non ten sentido esta pregunta, coma se se pretendese ter unha visión "única" das dúas vertentes, que non é posíbel baixo ningunha consideración. Quen mira a serra desde Madrid ten unha visión tan verdadeira dela coma quen a mira desde Segovia, polo que as dúas perspectivas da serra son verdadeiras. Sen embargo, di Ortega, as dúas miradas, as dúas perspectivas, compleméntanse, sendo cada unha delas distinta e insubstituíbel. É precisamente esa complementariedade das perspectivas o que afasta a posición perspectivista de Ortega do relativismo e do escepticismo.

O racionalismo pretendía obter o coñecemento dunha verdade atemporal, á marxe de toda consideración concreta, (histórica, social ou persoal), unha verdade eterna e inmutábel que nos ofrecese a esencia da realidade, propoñendo un claro afastamento do concreto, do persoal, do vital. O escepticismo, pola súa banda, segundo o caracteriza Ortega, instálase na fugacidade do concreto, do inmediato e, apoiándose nesa fugacidade, nega a posibilidade de coñecer a verdade, xa que a experiencia humana sobre o tema pon de manifesto a aparición de posturas opostas, contrarias, e a permanente disputa entre as distintas explicacións do real, o que se toma por unha proba de que a verdade é inalcanzábel. O racionalismo conduce, pois, á elaboración dunha teoría abstracta, desposuída de toda referencia ao concreto, á vida do home. O escepticismo, polo contrario, renuncia simplemente á posibilidade de elaborar unha teoría.

O perspectivismo pretende resolver o conflito, admitindo o carácter múltiple e cambiante da realidade da que é posíbel ter, pois, múltiples perspectivas, pero considerando tamén que esa multiplicidade pode "unificarse" mediante algún principio reitor, ao que se refire Ortega ao falar da complementariedade das perspectivas. A verdade será, pois, o resultado progresivo da unificación das perspectivas.

Polo demais, se todas as perspectivas teñen validez, en canto tales, iso lévanos a recoñecer o papel doutros seres humanos na construción da verdade, xa que a súa perspectiva, aínda que aparentemente oposta á miña, é necesaria para acadar o coñecemento desa verdade "obxectiva". A diferenza do que ocorría na primeira fase do seu pensamento, o individualismo non é xa un obstáculo para a consecución da obxectividade, senón un elemento necesario para iso. Se aplicamos o perspectivismo ao campo do moral e o social, ponse de manifesto a necesaria tolerancia como valor fundamental para o ser humano, na medida que cada cal ha de ser capaz de recoñecer o carácter "complementario" das perspectivas alleas, da diferenza e a individualidade dos demais, como factor esencial de convivencia social, subliñando así o carácter parcial e complementario de toda perspectiva.