O SÉCULO XX
O mundo do século XX camiñou entre progresos tecnolóxicos, concentración de capitais, apetitos imperialistas, coa súa secuela armamentista, contradicións entre os réximes liberais parlamentarios, ou que aspiraban a selo, e a resistencia de estruturas sociopolíticas e mentais do Antigo Réxime. O cine dá os seus primeiros pasos e un español, Pablo Ruiz Picasso, instalado en París desde 1902, empeza na liña impresionista os seus períodos azul e rosa. É amigo de Braque e dos poetas Apollinaire e Max Jacob. Por aqueles anos morren Gauguin, Cezanne e Van Gogh.
As grandes empresas alemás varren o mercado mundial de colorantes sintéticos e abonos industriais; os norteamericanos desbordan aos franceses na nova produción, a do automóbil. Pero Alemaña quere máis colonias e o Kaiser non agocha as súas ambicións coa súa extemporánea visita a Tánxer. (No fondo, a concesión do protectorado marroquí a España é unha imposición de Gran Bretaña para seguir controlando as chaves do Estreito.) Nas metrópoles dos imperios medra o movemento obreiro: o Partido Socialdemócrata alemán e o Labour Party británico, de recente creación, obteñen fabulosos resultados electorais. Francia, trala solución do affaire Dreyfus e despois dos períodos de goberno de Jules Ferry, Waldeck-Rousseau e Combes, é xa un "modelo" de Estado burgués, democrático e laico (que tanta impresión fará no mozo Manuel Azaña); aínda que, paradoxalmente, cada día ten máis dominios coloniais e a súa aliada, a Rusia zarista, consegue xugular, provisionalmente, unha revolución.
É tamén o mundo no que o pensamento científico dá saltos de xigante que anuncian unha nova era: a teoría dos quanta de Max Planck (1900), a teoría da relatividade de Einstein (1905), o descubrimento dos raios X por Roentgen, o descubrimento por Landsteiner, en Austria, dos grupos sanguíneos humanos. En Viena, outro médico, Sigmund Freud, publica en 1901 a súa Psicopatoloxía da vida cotiá. Todo iso sen esquecer que, case ao mesmo tempo, Ramón e Cajal demostrara a estrutura do tecido nervioso e as neuronas.
Mundo aquel, tan atractivo como inquietante, no que nos últimos corenta anos as grandes potencias anexionáranse máis de 17 millóns de quilómetros cadrados doutros continentes, con millóns de poboadores.
ESPAÑA NO LINTEL DO NOVO SÉCULO
España vacilaba. A ausencia de cohesión ideolóxica do seu bloque de poder manifestábase polos signos de crise política e ideolóxica que apuntamos. Vivíase un tempo económico e outro, ideolóxico e de mentalidades, moi distinto; un é o que xa anuncia a economía e a tecnoloxía do século xx (que ten o seu desfasamento interno entre a industrialización e a pesadez agraria) e outro o da escala de valores do Antigo Réxime. Os equívocos que caracterizaron a entrada na sociedade burguesa deron lugar a un fenómeno que terá longa vida no século xx: que xunto á familia, o órgano fundamental de reprodución de ideas e crenzas siga sendo a Igrexa e os seus aparellos, en vez dunha escola e un sistema de educación secularizado, como hai noutras sociedades burguesas. A secularización do ensino e da vida cotiá non pasa de ser un propósito da esquerda burguesa e do movemento obreiro.
Podería dicirse que se no dominio do obxectivo, a problemática mundial íase impoñer a España (e a guerra mundial demostraríao), no terreo subxectivo, de toma de conciencia, España parecía non chegares a un novo século; a modernización como feito obxectivo e a modernidade como conciencia do mesmo, parecían aínda lonxe. En cambio, como xa apuntamos, empezaban a manifestarse os síntomas dunha crise de conciencia do que fora o bloque de poder durante máis de cincuenta anos.
Resulta bastante claro que en 1914 a modernización non chamara aínda ás portas de España: persistía a maioría esmagante da poboación agraria dentro do total de poboación activa, que implicaba tamén a preponderancia dun estilo de vida no que pesaban con forza as elites rurais e, conseguintemente, as escalas de valores tradicionais. A persistencia do caciquismo non deixa de ater conexión con este fenómeno. O relativo crecemento da produción agraria non supuxo ningún aumento de renda dos traballadores do campo e cabe sospeitar que a maior rendibilidade posíbel dalgunhas terras non se reflectiu en novos investimentos de capital (tal vez moito máis en compras de novos predios e en beneficios do capital comercial que controlaba as exportacións agrícolas).
En cambio, certo descenso da mortalidade e da natalidade (maior control de nacementos e descenso da nupcialidade) indica unha "modernización", que non sempre implica diminución en porcentaxes da distancia que nos separa dos países europeos desenvolvidos. Non todo é "modernidade", porque o descenso da natalidade obedece tamén a que se contrae matrimonio a idade máis tardía e supón unha supervivencia da familia patriarcal na que é necesaria a achega dos fillos maiores á unidade económica familiar (característica do Antigo Réxime), en detrimento da progresión da familia nuclear.
No que fai ás migracións, a importancia da que se dirixe ao estranxeiro e o limitado aínda da que se dirixe ás tres zonas industriais do país, tampouco nos permite colixir un paso importante cara a modernización.
Tampouco os progresos tecnolóxicos están aínda en condicións de facer que as industrias punteiras, con grandes investimentos de capital, constitúan a parte decisiva da produción; é a construción a que, con 283 000 traballadores en 1910, conta coa maioría do sector secundario en poboación activa, seguida das confeccións e da industria téxtil, o que non significa signo algún de modernización. Trátase dun país que exporta produtos agrícolas e materias primas minerais e que importa fibras téxtiles para a súa industria e maquinaria; a aparición de grandes empresas, a importancia crecente das sociedades anónimas, coincide cunha vasta rede de pequenas empresas case artesanais.
Politicamente, a Constitución pactada entre a Coroa e a representación nacional, segue apoiándose, con dificultades crecentes, nos partidos que hai, que non son partidos políticos modernos, senón reunións de notábeis construídas de arriba a abaixo. A modernidade atópase tan só en dous partidos que non chegan a insuflar nova vida ao bloque de poder; referímonos ao Reformista e á Lliga; e, desde logo, ao Partido Socialista, a pesar da súa exigüidade. En canto aos dezanove gobernos, cos seus doce presidentes do Consello e os seus 86 ministros, que houbo a partir da sinatura do Tratado de París (decembro 1898) ata 1914, resulta claro que apenas podían atender á conservación da orde social e ao mantemento, mellor ou peor, pero forzosamente continuísta, dos aparellos de Estado: burocracia (deficiente), exército, bases dunha policía que antes do século apenas existía, relacións coa Igrexa... Pero os problemas sucedíanse e amontoábanse ao correr dos meses e dos anos: cuestión agraria, reivindicacións obreiras e nacionalistas, atraso do proceso educativo e necesidade da súa auténtica secularización, relacións internacionais, nas que España convertérase en xoguete á mercé das potencias. O continuísmo dos citados aparellos, as súas ansias de protagonismo (no exército e na Igrexa, principalmente) eran signos de anacronismo que en nada rimaban cunha eventual modernización..
Si, rodaban os ferrocarrís e tamén uns cantos automóbiles por poeirentas vías que máis parecían camiños de ferradura que estradas; había eleccións e parlamento, pero con "trampa"; a modernización da prensa diaria (os 100 000 exemplares do Imparcial e outras tantos do ABC, a entrada en liza do vaticanista O Debate), con novas técnicas de información e difusión, facían pensar que o inmobilismo era máis aparente que real. A gran sacudida da guerra mundial (que entón chamaron europea) habería de dar resposta a este interrogante.
A PROCLAMACIÓN DA II REPÚBLICA
"Unha pantasma percorre España", puidérase dicir daquela parafraseando a celebre expresión de Marx. Pero esta pantasma que percorría España, que facía que as vellas familias pechasen as portas de súas casas, que o pai correse aos bancos, que á Bolsa se lle parase o pulso en pleno século xx, desde mediádevos de 1930, esta pantasma non era a do comunismo (aínda que este ben puidese manipularse por ou para algúns obsesos) senón a da república. "¡Que vén a república!" Unha república que xa pactaran todos os republicanos en San Sebastián aquel verán, cando xa antigos políticos monárquicos como Niceto Alcalá Zamora ou Miguel Maura arengaban a masas afervoadas adheríndose a un proxecto de democracia republicana que eles vían como conservadora.
Pero tamén o Partido Socialista, forte e cohesionado, limaba diferencias internas e integrábase no Comité onde se xeraba o labor gobernamental dun futuro próximo. E ata os libertarios, máis utopistas que ninguén por natureza, deixaban momentaneamente os seus proxectos de anarquía e ao tempo que refacían as súas filas (maltreitas durante a Ditadura) prestaban a súa colaboración para conseguir ese primeiro paso inmediato, esa república que ía servindo de denominador común á esperanza de millóns de españois.
As institucións estaban ao bordo do abismo cando se creou o baleiro político da caída de Primo de Rivera, sen que servisen xa para nada os vellos partidos, defenestrados en 1923 e esquecidos pola opinión pública. Que o propio rei botase man do xefe da súa casa militar (o xeneral Berenguer, condenado pola catástrofe de Annual e amnistiado polo propio rei); que no palacio de Liria, mansión dunha figura de prol da Grandeza de España, o duque de Alba, se reunise o sistema anfitrión cos máis eminentes políticos do bloque dominante, e que alí se decidise retornar á vida constitucional de 1923, coma se non pasase nada e poñer ao citado xeral á fronte dun goberno de homes procedentes do conservadorismo e do mundo dos negocios; que a gobernación do Banco de España confiásese ao banqueiro que participaba en máis consellos de administración de todo o país (o conde de Gamazo); que a outro grande de España, presidente das Potasas de Suria e de Marismas do Guadalquivir (o marqués de Hoyos), o rei designáseo alcalde de Madrid e membro do Consello de Estado, mentres facíase vir de Marrocos ao xeral Emilio Mola para ocupar a Dirección Xeral de Seguridade, e outro xeral "africano" José Sanjurjo, continuaba de director da Garda Civil; que o home de confianza do marqués de Comiñas (vizconde de Güell) e de Acción Católica, Carlos Martín Alvarez, seguise de gobernador civil de Madrid; e que o avogado da Casa Real (e financeiro) Leopoldo Matos e un profesor dos infantes (Tormo) fosen tamén ministros, daba ao novo goberno un aspecto que alguén definiu como de "faladoiro palatino".
Personalidades políticas e financeiras como Francesc Cambó e Gabriel Maura Gamazo aportaron os seus consellos e a súa aprobación á formación do novo goberno e ata chegaron a propoñerse a formación dun partido de "centro". Que significaba todo isto? Que en realidade a formación do goberno Berenguer non era unha mudanza de Poder, senón a substitución do equipo que exercía a cotío o Poder.
Todo isto sóuboo ver Ortega y Gasset varios meses despois no seu histórico artigo "O erro Berenguer" publicado no Sol do 14 de novembro de 1930. "Berenguer non é o suxeito do erro, senón o obxecto", dise alí. O famoso artigo, que termina coas palabras Delenda est Monarchia, non é senón o diagnóstico da crise de Estado xa imparábel: "A continuidade da historia legal quebrouse. Non existe o Estado español. Españois, reconstruíde o voso Estado!". En realidade, o que Ortega advirte non é a ruptura da continuidade legal (que se producira non só en 1923, senón tamén en 1874 e en 1868, etc., posto que a nosa historia constitucional está feita desas rupturas) senón a ineficacia e fraxilidade do Estado, cuxos aparellos podían quebrarse en calquera momento e cuxa hexemonía ideolóxica descendera a preto de cero.
As memorias de Mola, como as do marqués de Hoyos, de Gabriel Maura ou do xeneral Berenguer son irrecusábeis testemuños de aquela crise de Estado. As memorias do xeral amnistiado teñen, ás veces, acentos de confesión: desamparados, como estabamos, da opinión, discutido o supremo apoio que habería de darnos a autoridade moral indispensábel; sen ser donos dos medios coactivos necesarios; amornada a confianza no Réxime, e contaxiada a maioría dos seus servizos na dúbida da súa vitalidade... Entre folgas, manifestacións e protestas, o Réxime camiñaba visibelmente cara o precipicio.
Os partidos republicanos, reunidos en San Sebastián no mes de agosto, deciden crear un comité revolucionario, ao que se adhire despois o PSOE. Pola súa vez, o Comité (no que tamén figuran os nacionalistas cataláns) enlaza coa CNT.
O mitin republicano na praza de Touros de Madrid foi un alarde de forza e de organización. Tal vez foi maior a folga xeral de Madrid, do 14 ao 16 de novembro (trala agresión da forza pública aos asistentes ao enterro dos obreiros mortos nun derrubamento da rúa de Alonso Cano), imposta pola CNT e seguida pola UGT, que foi total e impresionante.
O drama estaba no ar, cando, o 12 de decembro de 1930, o capitán Fermín Galán e os seus homes adiántanse á data fixada polo Comité revolucionario sublévanse en Jaca. Foron derrotados antes de chegar a Huesca e o día 14 Galán e outro capitán, García Hernández, son fusilados, os ánimos exáltanse; o luns 15 a folga é xeral en toda España, pero por causas escuras (denunciadas, non obstante, con enerxía por Largo Caballero no primeiro Congreso do PSOE de 1932) a Casa do Pobo de Madrid non deu a orde de folga; os aviadores republicanos que tomaron o aeródromo de Cuatro Vientos tiveron que repregarse cara a Portugal, despois de sobrevoar Madrid e comprobar a falta de apoio, mentres as columnas gobernamentais avanzaban cara ao aeródromo. Ao mesmo tempo, detiñan a maioría do Comité revolucionario, con Alcalá Zamora, Maura, Caballero e Dos Ríos; Prieto e Azaña pasaron á clandestinidade.
A vitoria de Berenguer tivo moito de pírrica; os mesmos partidos do bloque dominante, con Romanones e Cambó á cabeza, negáronse a participar no mecanismo preparado por Berenguer para unhas eleccións lexislativas. O 14 de febreiro o rei substituía ao fracasado Berenguer por un goberno presidido polo almirante Aznar e dirixido de feito por Romanones, que detentaba a carteira de Estado; goberno (de "celada" cualificouno Gabriel Maura) que era como un microcosmos das oligarquías políticas e socioeconómicas que dominaran desde finais do século xix.
Aos poucos días, o Consello supremo de Guerra e Mariña poñía na rúa aos membros do Comité revolucionario, recibidos entre aclamacións. En Madrid, a batalla entre os estudantes da Facultade de San Carlos (Medicina) e a Garda Civil dividiu aos ministros; La Cierva quería que os gardas tomasen a Facultade por asalto, pero opuxéronse o ministro de Instrución (Gascón) e o de Gobernación, presionados ambos polo claustro de profesores. Este último ordenou á forza pública que se retirase. Ao día seguinte, a folga gañaba en todas as Universidades do país e aumentaban as manifestacións de masas.
O Goberno convocara eleccións municipais. Formáronse candidaturas de conxunción republicano-socialista e a consulta electoral tomou deseguida o significado dun referendo en favor ou en contra da monarquía.
Na tarde do 12 de abril xa se sabía que o resultado fora favorábel aos republicanos en 41 das 50 capitais de provincia e en todas as aglomeracións urbanas importantes. O Goberno e os aparellos do Estado esborralláronse en menos de 48 horas. Pola atardecida do 14 de abril os membros do Goberno provisional da República, que dificilmente podían pasar entre unha multitude afervoada que os aclamaba, entraron pola porta grande do Ministerio da Gobernación; a Garda Civil presentou armas en posición de firmes.
O Goberno quedou reunido toda a noite; o seu primeiro acto consistiu en autolimitar o seu poder polo Estatuto xurídico do Goberno provisional aparecido na Gaceta do día 15 de abril. Este mesmo texto estabelecía a obriga de convocar Cortes constituíntes o máis rapidamente posíbel, diante das cales o Goberno respondería de todo o lexislado provisionalmente por decreto.
Ao anoitecer do 14 de abril e tras un acordo "técnico" entre Romanones e Alcalá Zamora, Alfonso XIII saía do Palacio Real pola porta do Campo do Moro, acompañado polo duque de Miranda. O goberno da República só o soubo de madrugada, cando don Alfonso embarcara no cruceiro Príncipe Alfonso que o levaba cara ao desterro.