Aristóteles

A teoría social e política aristotélica

O interese polas cuestións sociais e políticas é unha das características da actividade filosófica de Platón, e queda reflectido dabondo na República. Aínda que en Aristóteles non acade a mesma dimensión que en Platón tamén formará parte importante da súa obra, especialmente en correlación coa ética, configurando o que se deu en chamar a filosofía práctica aristotélica. Aristóteles estuda as cuestións sociais e políticas nas "Constitucións" e na "Política". Máis que o deseño do que debería ser unha sociedade perfecta ou xusta, o que lle interesa a Aristóteles é determinar as características do espazo social no que se desenvolve a vida do ser humano. Tamén bosquexará timidamente a súa sociedade ideal, nos libros 7 e 8 da "Política"; pero á igual que noutros aspectos da súa obra sentirase máis atraido pola análise da experiencia, neste caso, o do experiencia da vida colectiva ou social do ser humano.

Polo que fai á orixe e constitución da sociedade manterá, á igual que Platón, a teoría da "sociabilidade natural" do ser humano. O ser humano é un animal social (zóon politikon), é dicir, un ser que precisa dos outros seres da súa especie para sobrevivir; non é posíbel pensar que o individuo sexa anterior á sociedade, que a sociedade sexa o resultado dunha convención estabelecida entre individuos que vivían independentemente uns doutros en estado natural: "A cidade é así mesmo por natureza anterior á familia e a cada un de nós". O todo, argumenta Aristóteles, é anterior ás partes; destruído o corpo, dinos, non haberá "nin pé nin man a non ser en sentido equívoco"; o exemplo que toma como referencia suxire unha interpretación organicista do social, na que se recalca a dependencia do individuo con respecto á sociedade.

"É pois manifesto que a cidade é por natureza anterior ao individuo, pois se o individuo non pode de por si bastarse a si mesmo, deberá estar co todo político na mesma relación que as outras partes o están co seu respectivo todo. O que sexa incapaz de entrar nesta participación común, ou que, por mor da súa propia suficiencia, non precise dela, non é máis parte da cidade, senón que é unha besta ou un deus". ("Política", libro 1,1)

O núcleo orixinario da comunidade social ou política é a familia. As necesidades naturais dos sees humanos, as necesidades reprodutivas que levan ao apareamento, por exemplo, levan á configuración deste pequeno grupo social que será a base de organizacións máis amplas como a aldea e a cidade: "A familia é así a comunidade estabelecida pola natureza para a convivencia de todos os días". As pequenas asociacións de grupos familiares dan lugar o xurdir da aldea; e a asociación de aldeas dá lugar á constitución da cidade: "de aquí que toda cidade exista por natureza, non doutro modo que as primeiras comunidades, posto que é ela o fin das demais". Aristóteles utiliza tamén o argumento da linguaxe para reforzar a súa interpretación da sociabilidade natural do ser humano: a diferenza de outros animais o ser humano dispón da linguaxe, un instrumento de comunicación, por exemplo, que require necesariamente do outro para poder exercitarse; sería absurdo que a natureza nos dotase de algo superfluo; e sería dificilmente explicábel o fenómeno lingüístico se partísemos da concepción da anterioridade do individuo respecto á sociedade.

"O por que sexa o home un animal político, máis aínda que as abellas e todo outro animal gregario, é evidente. A natureza - segundo dixemos - non fai nada en van; agora ben, o home é entre os animais o único que ten palabra." (Política, libro 1, 1)

Aristóteles, coma Platón, considera que o fin da sociedade e do Estado é garantir o ben supremo dos seres humanos, a súa vida moral e intelectual; a realización da vida moral ten lugar na sociedade, polo que o fin da sociedade, e do Estado polo tanto, ha de ser garantila. De aí que tanto un como outro consideren inxusto todo Estado que se esqueza deste fin supremo e que vele máis polos seus propios intereses que polos da sociedade no seu conxunto. De aí tamén a necesidade de que un Estado sexa capaz de estabelecer leis xustas, é dicir, leis encamiñadas a garantir a consecución do seu fin. As relacións que se estabelecen entre os individuos nunha sociedade son, pois, relacións naturais. Aristóteles estuda esas "leis" das relacións entre os individuos tanto na comunidade doméstica, a familia, como no conxunto da sociedade, deténdose tamén na análise da actividade económica familiar, do comercio e do diñeiro.

Así, respecto á comunidade doméstica, considera naturais as relacións home-muller, pais-fillos e amo-escravos; desa naturalidade dedúcese a preeminencia do home sobre a muller no seo da familia, a dos pais sobre os fillos e a do amo sobre os escravos; neste sentido non fai máis que reflectir as condicións reais da sociedade ateniense da época, limitándose a sancionala. Resulta chocante na actualidade a consideración da escravitude como un estado natural dalgúns seres humanos, tanto como a consideración negativa e subsidiaria da muller. Respecto á actividade económica considera que hai unha forma natural de enriquecemento derivada das actividades tradicionais de pastoreo, pesca, caza e agricultura, estabelecendo as súas dúbidas acerca de que sexa unha actividade natural o troco, a menos que sexa para satisfacer unha necesidade. O uso do diñeiro como forma de enriquecemento é considerado "non natural", criticando especialmente o aumento do diñeiro mediante o préstamo con interese; (non queremos imaxinar o que pensaría Aristóteles do noso actual sistema financeiro...)

No estudo das diversas Constitucións das cidades-estado da súa época proponnos unha teoría das formas de goberno baseada nunha clasificación que toma como referencia se o goberno procura o interese común ou busca o seu propio interese. Cada unha destas clases divídese pola súa vez en tres formas de goberno, ou tres tipos de constitución: as boas constitucións e as malas ou desviadas. As consideradas boas formas de goberno son a Monarquía, a Aristocracia e a Democracia (Politeia); as consideradas malas, e que representan a dexeneración daquelas son a Tiranía, a Oligarquía e a Democracia extrema ou (Demagoxia). A Monarquía, o goberno do máis nobre coa aceptación do pobo e o respecto das leis, oponse á Tiranía, onde un só faise co poder violentamente e goberna sen respectar as leis; A Aristocracia, o goberno dos mellores e de mellor liñaxe, oponse á Oligarquía, o goberno dos máis ricos; A Democracia ou Politeia, o goberno de todos segundo as leis estabelecidas, oponse á Demagoxia, o goberno de todos sen respecto das leis, onde prevalece a demagoxia sobre o interese común.

As formas de goberno

A Democracia moderada ou "Politeia" é considerada por Aristóteles a mellor forma de goberno, tomando como referencia a organización social da cidade-estado grega; unha sociedade polo tanto non excesivamente numerosa, cunhas dimensións relativamente reducidas e con autosuficiencia económica e militar, de xeito que poida atender a todas as necesidades dos cidadáns, tanto básicas como de ocio e educativas. O que lle fai rexeitar, ou considerar inferiores, as outras formas boas de goberno é a súa inadecuación ao tipo de sociedade que imaxina, considerándoas axeitadas para sociedades ou menos complexas e máis rurais ou tradicionais; pero tamén o perigo da súa dexeneración en Tiranía ou Oligarquía, o que representaría un grave dano para os intereses comúns dos cidadáns. Probabelmente Aristóteles teña presente o tipo de democracia imperante en Atenas a finais do século V, a da Constitución dos cinco mil; parécelle preferíbel unha sociedade na que predominen as clases medias e na que os cidadáns se vaian alternando nas distintas funcións de goberno, entendendo que unha distribución máis homoxénea da riqueza elimina as causas dos conflitos e garante de forma máis axeitada a consecución dos obxectivos da cidade e do Estado.