Vida e obras
Biografía
Poucas son as cousas que sabemos da vida de Heráclito de Éfeso. Naceu cara o ano 544 antes de Cristo, aproximadamente, e viviu en Éfeso, cidade enclavada na costa Xonia, ao norte de Mileto, ata a súa morte, no 484 antes de Cristo. Pertencía a unha familia aristocrática e, disque, non se levou moi ben cos seus concidadáns, se nos atemos a algún dos fragmentos que se conservan do seu libro, e aos testemuños dos seus contemporáneos.
Escribiu unha obra á que se lle dá o título común "Sobre a natureza" que se lle dera tamén aos libros escritos por outros filósofos anteriores. Non é seguro que se tratase realmente dun libro no que se desenvolvesen sistematicamente temas relacionados co coñecemento da natureza, a alma ou a cosmoloxía. É probábel que se tratase dun conxunto de sentencias recompiladas en forma de libro, hipóteses que se apoia no carácter enigmático e “oracular” dos fragmentos que conservamos, carácter que xa na súa época lle valeu o sobrenome de "O escuro".
Pensamento
No que fai aos contidos esenciais da súa interpretación da natureza, seguindo a liña aberta polos filósofos de Mileto, podemos destacar:
a) a afirmación do cambio, ou devir, da realidade, ("Este cosmos [o mesmo de todos] non o fixo ningún deus nin ningún home, senón que sempre foi, é e será lume eterno, que se acende segundo medida e se extingue segundo medida.”) que se produce debido á:
b) oposición de elementos contrarios, que é interpretada por Heráclito como tensión ou guerra entre os elementos. ("Convén saber que a guerra é común a todas as cousas e que a xustiza é discordia e que todas as cousas sobreveñen pola discordia e a necesidade.") Agora ben, esa "guerra" está sometida a:
c) unha lei universal, o Logos, (que podemos interpretar como razón, proporción...) que regra todo o movemento da realidade conducíndoo á harmonía, e unificando así os elementos opostos; de onde se segue a afirmación da unidade última de todo o real. ("Non comprenden como isto, dada a súa variedade, pode concordar consigo mesmo: hai unha harmonía tensa para atrás, como no arco e na lira".)
A identificación do cosmos cun lume eterno probabelmente non deba ser interpretada no sentido de que o lume sexa unha materia primeira orixinal, do mesmo modo en que o eran a auga para Tales ou o aire para Anaxímenes. O lume sería a forma arquetípica da materia, debido á regularidade da súa combustión, que personifica dun modo claro a regra da medida na mudanza que experimenta o cosmos. Así, é comprensíbel que se o conciba como constitutivo mesmo das cousas, pola súa mesma estrutura activa, o que garante tanto a unidade dos opostos como a súa oposición, así como a súa estreita relación co Logos.
A idea de que o mundo nos ofrece unha realidade sometida ao cambio non é orixinal de Heráclito: a todos os pensadores presocrácticos impresionoulles dita observación. As afirmacións de que "todo flúe" e "non se pode bañar un dúas veces no mesmo río" atribúellas Platón libremente nos seus diálogos, suxerindo a correspondente consecuencia: "nada permanece". É probábel que Heráclito insistise na universalidade do cambio máis que os seus predecesores pero, polos fragmentos que conservamos da súa obra, insistía aínda máis na idea da medida inherente ao cambio, na estabilidade subsistente.
Probabelmente Platón deixouse influír polas esaxeracións sofísticas do século V, e polas dos seguidores de Heráclito, como Cratilo, quen disque afirmaba que nin sequera era posíbel bañarse unha vez no mesmo río; pero as súas consideracións transmitiron á posteridade unha imaxe deformada do pensamento filosófico de Heráclito, na que abundará posteriormente Aristóteles, quen acusará a Heráclito de negar o principio de contradición (“unha cousa non pode ser ela mesma e o seu contrario, no mesmo aspecto e ao mesmo tempo”) ao afirmar que os opostos son "un e o mesmo". Parece claro polos fragmentos conservados que con esa expresión Heráclito quería significar non que eran "idénticos" senón que pertencían a un único complexo, ou que non estaban esencialmente separados. (Kirk e Raven, "Los filósofos presocráticos", Madrid, Gredos, 1970.)