Sto. Tomé

A consideración da alma como a forma do corpo, consideración de carácter aristótelico, terá que ser matizada e explicada por San Tomé para adaptala ás esixencias do cristianismo. A seguir preséntanse algúns fragmentos da Suma Teolóxica con diversas aclaracións sobre a interpretación da alma.

É a alma humana algunha cousa subsistente? (C. 75, a. 2.)

É necesario recoñecer que o que é o principio da operación intelectual e que chamamos alma do home é certo principio incorpóreo e subsistente. En efecto: é notorio que o home pode coñecer polo seu entendemento as naturezas de todos os corpos, e o que pode coñecer algunhas cousas, nada delas debe ter na súa natureza, porque o que naturalmente estivese nela impediría o coñecemento das demais; así vemos que a lingua dun doente, impregnada de biles e de humor acre, non pode percibir sabores doces e todo lle sabe amargo. Se, pois, o principio intelectual tivese en si a natureza dalgún corpo, non podería coñecelos todos, e como todo corpo ten algunha natureza determinada, é imposíbel, en consecuencia, que o principio intelectual sexa corpo, como o é así mesmo que coñeza por medio dun órgano corporal, posto que a natureza determinada deste órgano impediríalle coñecer todos os corpos; coma se algún cor determinado está non soamente na pupila, senón tamén nun vaso de vidro, o liquido contido nel parece do mesmo cor. Así, pois, o primeiro principio intelectual, ao que lle damos o nome de mente ou entendemento, ten de si mesmo a súa operación propia sen participación do corpo. Pero ningún ser pode obrar por si mesmo se non subsiste por si mesmo, posto que o obrar é exclusivo dun ente en acto. De onde se infire que cada ser obra segundo o seu modo de ser, e por iso non dicimos que a calor quenta, senón o cálido. Queda, pois, demostrado que a alma humana, á que tamén chamamos entendemento ou mente, é algo incorpóreo e subsistente.

É incorruptíbel a alma humana? (C. 75, a. 6.)

Necesariamente, a alma humana, que dicimos que é o principio intelectivo, é incorruptíbel. En efecto: unha cousa corrómpese dunha destas dúas maneiras: ou de si mesma, ou accidentalmente. É imposíbel, desde logo, que algo subsistente sexa xerado ou corrompido accidentalmente, é dicir, por outro ser xerado ou corrompido, porque o ser xerado ou corrompido compete a un ser da propia maneira que a existencia, que se adquire por xeración e pérdese por corrupción, e, polo tanto, o que ten ser por si propio, non pode ser xerado nin corrompido senón por si mesmo. No que fai ás cousas non subsistentes, como os accidentes e as formas materiais, dise que se fixeron e se detruiron pola xeración e a corrupción dos compostos. Queda, agora ben, demostrado (a. 3) que as almas dos brutos non son subsistentes por si mesmas e que soamente o que é alma humana; polo tanto, as almas dos brutos corrómpense cos corpos, mentres que a alma humana non podería corromperse senón por si mesma, o cal é de todo punto imposíbel non só respecto da alma humana, senón de calquera ser subsistente, que non é máis que forma, porque é evidente que o que convén ao ser por razón de si mesmo é inseparábel del, e o ser por si mesmo compete á forma, que é un acto. Así é que a materia adquire o seu ser en acto ao recibir unha forma e sobrevénlle a corrupción cando se separa dela a súa forma. Pero como é imposíbel que unha forma sexa separada de si mesma, séguese que é igualmente imposíbel que unha forma subsistente deixe de existir.

Aínda supoñendo que a alma fose composta de materia e forma, como algúns pretenden, sería preciso tamén recoñecer que é incorruptíbel, porque non hai corrupción onde non hai contrariedade, posto que a xeración e a corrupción supoñen elementos contrarios, combinados por aquel e disoltos por esta. Así, os corpos celestes son incorruptíbeis precisamente porque non teñen unha materia sometida a esa contrariedade, que tampouco pode existir de modo algún na alma intelectiva, por canto recibe segundo o seu modo de ser, e todo canto nela é recibido está libre de contrariedade, pois aínda as razóns das ideas contrarias non son opostas no entendemento, sendo unha soa nel a ciencia dos contrarios. É, pois, imposíbel que a alma intelectiva sexa incorruptíbel.

Pode aínda deducirse unha proba do desexo que naturalmente ten cada ser de existir segundo o seu modo de ser. O desexo nos seres intelixentes é consecuencia do coñecemento. Os sentidos non coñecen o ser senón en lugar e tempo determinados; pero o entendemento coñéceos absolutamente e en toda a súa duración; por esta razón todo ser dotado de entendemento desexa, pola súa natureza mesma, existir sempre, e como o desexo natural non pode ser van, séguese que toda substancia intelectual é incorruptíbel.

O principio intelectivo está unido ao corpo como a súa forma? (C. 76, a. 1)

É necesario afirmar que o entendemento, que é o principio da operación intelectual, é a forma do corpo humano, porque aquilo en cuxa virtude obra primordialmente un ser, é a forma do ser a que se atribúe a operación; así, o primeiro polo que o corpo se constitúe san é a saúde, e a ciencia o que ante todo fai que a alma saiba, e por esta razón, a saúde é a forma do corpo e a ciencia é a da alma en certo modo. A proba disto é que ningún ser obra senón en tanto que está en acto e que, polo tanto, obra en virtude de aquilo que o constitúe en acto. É evidente, por outra parte, que o primeiro polo que o corpo vive é a alma, e como a vida se manifesta por operacións diversas nos diversos graos dos seres viventes, aquilo polo que primariamente exercemos cada unha destas funcións vitais é a alma. Ela é, en efecto, o primeiro que nos fai nutrir e sentir e movernos localmente, como tamén entender. Este primeiro principio do noso entendemento, chámeselle entendemento ou alma intelectiva, é, polo tanto, a forma do corpo, e esta demostración é de Aristóteles no tratado Da alma, lib. 2, tex. 24.

Se alguén pretende soster que a alma intelectiva non é a forma do corpo, incúmbelle a el explicar como esa acción de entender sexa unha acción propia de tal home; posto que cada un sabe por propia experiencia que el mesmo é quen entende. Atribúese, emporiso, unha acción a algún de tres xeitos, segundo fai constar Aristóteles (Fís., lib. 5, tex. 1). Dise que algunha cousa móvese ou obra, ben segundo todo o seu ser, como o médico cura, ou ben por unha parte de si mesma, como o home ve por medio do seu ollo, ou, en fin, accidentalmente, coma se dixésemos que o branco edifica pola circunstancia accidental de ser branco o construtor. Así, pois, cando dicimos que Sócrates ou Platón entende, é evidente que non se lle atribúe esta acción accidentalmente, senón que se lle atribúe en canto é un home, o cal se afirma del esencialmente. É preciso, pois, dicir ou que Sócrates entende segundo todo o seu ser, como estabelecía Platón ao definir ao home dicindo que é un alma intelectiva (Alcibiades, 1), ou que o entendemento é algunha parte de Sócrates.

O primeiro é notoriamente insostíbel en vista do demostrado (c. 75, a. 4), posto que o home mesmo é o que percibe: que el mesmo é quen entende e sente; agora ben: non é posíbel sentir sen o corpo de onde se deduce que o corpo é algunha parte do home.

Polo tanto, só queda aceptábel a conclusión de que o entendemento, polo cal Sócrates entende, é algunha parte de Sócrates, de tal sorte que está dalgunha maneira unido ao seu corpo. O Comentador de Aristóteles di (Da alma, lib. 1, com. 36) que esta unión efectúase por medio da especie intelixíbel; a cal ten un dobre suxeito, a saber, o entendemento posíbel e ademais as imaxes, que están nos órganos corporais, e así, mediante esta especie intelixíbel, únese o entendemento posíbel ao corpo deste ou daquel home. Pero esta continuidade ou unión non abonda para erixir a acción do entendemento en acción de Sócrates, o cal faise evidente pola súa comparación cos sentidos; desta observación procede Aristóteles a examinar o que é propio do entendemento, porque as imaxes con respecto deste son o que as cores respecto da vista (Da alma, lib. 3, tex. 18). Así, pois, como as especies das cores están na vista, igualmente as especies das imaxes están no entendemento posíbel, e sendo innegábel que non se atribúe a unha parede a acción de ver porque se nos presentan nela as cores cuxas imaxes áchanse no órgano visual, pois non dicimos que a parede ve, senón máis ben que é vista, así tamén de que as especies das imaxes estean no entendemento posíbel non se deduce que Sócrates, en quen están as imaxes, entende ou coñece, senón que el mesmo ou elas son coñecidas ou entendidas.

Algúns quixeron dicir que o entendemento estaba unido ao corpo como un motor, e que deste modo formaba con el un só todo, ao que se lle pode atribuír a acción do entendemento. Pero esta teoría carece de fundamento en moitos conceptos:

1.° Porque o entendemento non move ao corpo senón por medio do apetito, moción que presupón a operación do entendemento; Sócrates, pois, non entende porque sexa movido polo entendemento, senón que máis ben, ao contrario, é movido polo entendemento, porque entende.

2.° Porque sendo Sócrates un individuo na súa natureza, cuxa esencia é única, e composta de materia e forma, séguese que está fóra da súa esencia e que, polo tanto, o entendemento é respecto de Sócrates todo o que o motor é ao movemento. Mais entender é un acto inmanente no suxeito e non transeúnte a outro, como a acción de quentar. Non se pode, pois, atribuír a Sócrates o entender porque sexa movido polo entendemento.

3.° Porque a acción dun motor nunca se atribúe ao obxecto movido senón coma instrumento, ao modo que se atribúe á serra a acción do carpinteiro. Se, pois, se lle atribúe a Sócrates o entender por canto é a acción do seu motor, séguese que se lle atribúe como a instrumento, o cal é contrario a opinión de Aristóteles, que di (Da alma, lib. 3, tex. 12) que o entender non se efectúa por medio de instrumento corpóreo.

4.° Porque, aínda que a acción da parte se lle atribúa ao todo, como a acción do ollo ao home, nunca, emporiso, se lle atribúe a outra parte senón acaso accidentalmente; pois non dicimos que a man ve porque ve o ollo. Se, pois, do entendemento e de Sócrates faise un só todo ao modo devandito, o acto do entendemento non pode ser atribuído a Sócrates. Pero se Sócrates é un todo composto do entendemento en unión coas demais partes constitutivas de Sócrates e, sen embargo, o entendemento non está unido a estoutras partes senón como motor, dedúcese disto que Sócrates non é un só simplemente e, polo tanto, nin é ser simplemente, posto que unha cousa é ser do mesmo modo que é só unha.

Non queda, pois, admisíbel outra opinión que a de Aristóteles, que estabelece (Da alma, lib. 2, tex. 25 e 26) que o home entende porque o principio intelectivo é a súa forma, e así, polo tanto, resulta demostrado, pola operación mesma do entendemento, que o principio intelectivo está unido ao corpo como a súa forma. Tamén pode comprobarse o mesmo pola natureza da especie humana, porque a natureza de cada cousa maniféstase pola súa operación, e a operación propia do home como home é a de entender, pola cal se impón a todos os animais. Así é que Aristóteles constitúe a felicidade última nesta operación, como na propia do home. É preciso, pois, segundo isto, que o home tome a súa especie do que é o principio desta operación, e como o que a cada ser dá a especie é a forma propia, séguese que o principio intelectivo é a forma propia do home.

Débese observar, emporiso, que canto máis nobre é a forma, tanto máis dominio ten sobre a materia corporal, e está menos mesturada con ela, e excédea máis na súa operación ou virtude; así, vemos que a forma dun corpo mixto ten unha acción diversa da que resulta das calidades elementais. E a medida que se ascende na nobreza das formas, obsérvase cada vez maior excelencia da virtude da forma sobre a materia elemental; por exemplo: a alma vexetativa é máis nobre cá forma elemental, e a alma sensíbel é superior á alma vexetativa. Sendo, pois, a alma humana a máis nobre de todas as formas, excede, polo tanto, á materia corporal na súa virtude, por canto ten unha operación e potencia da que non participa aquela, e esta virtude ou potencia recibe o nome de entendemento.

É moi digno de notarse que se se supón á alma composta de materia e forma, de ningún xeito se podería dicir que a alma é a forma do corpo, porque sendo a forma un acto e a materia tan só un ente en potencia, o que é composto de materia e forma non pode ser en maneira algunha a forma doutro ser na súa totalidade. E se é forma segundo unha parte de si mesmo, damos entón o nome de alma ao que é forma, e dicimos que o primeiro animado é aquilo de que é forma, como xa queda dito (c. 75, a. 5).