A xenealoxía da moral (1887)
Esta obra, publicada en 1887, escribiuna a modo de ensaio, apartándose con iso Nietzsche do estilo aforístico que caracteriza a maioría dos seus escritos. Concibiuna como un dos traballos preparatorios para a transmutación de todos os valores. Está divida en tres partes: na primeira ocúpase da distinción entre "bo" e "malo"; na segunda analiza a xénese da "mala conciencia" e conceptos similares; na terceira critica os ideais ascéticos e anuncia o ideal do superhome. No fragmento que presentamos a seguir, correspondente á segunda parte, explícanos a xénese da "mala conciencia".
(...) Pero como veu ao mundo esoutra "cousa sombría", a conciencia da culpa, toda a "mala conciencia"? -E con isto volvemos a nosos xenealoxistas da moral. Dito unha vez máis -ou é que aínda non o dixen?-: estes non serven para nada. Unha experiencia propia, puramente "moderna", de cinco palmos de longa; ningún coñecemento, ningunha vontade de coñecer o pasado; e menos aínda un instinto histórico, unha "segunda visión", necesaria xustamente aquí -e, sen embargo, facer historia da moral: é obvio que isto ten que abocar a resultados cuxa relación coa verdade é algo máis que fráxil. Eses xenealoxistas da moral que houbo ata agora, imaxináronse, aínda que só sexa de lonxe, que, por exemplo, o capital concepto moral "culpa" (Schuld) procede do moi material concepto "ter débedas" (Schulden)? Ou que a pena en canto compensación desenvolveuse completamente na marxe de todo suposto acerca da liberdade ou falta de liberdade da vontade? -e isto ata o punto de que, máis ben, necesítase sempre un alto grao de humanización para que o animal "home" comece a facer aquelas distincións, moito máis primitivas, de "intencionado", "neglixente", "casual", "imputábel", e, os seus contrarios, e a telos en conta ao fixar a pena. Ese pensamento agora tan corrente e aparentemente tan natural, tan inevitábel, que se tivo que adiantar para explicar como chegou a aparecer na terra o sentimento da xustiza, "o reo merece a pena porque podería actuar doutro modo", é de feito unha forma acadada moi tardiamente, máis aínda, unha forma refinada do xulgar e razoar humanos; quen a sitúa nos comezos, erra toscamente sobre a psicoloxía da humanidade máis antiga. Durante o máis longo tempo da historia humana impuxéronse penas non porque ao malfeitor se lle fixese responsábel da súa acción, é dicir, non baixo o suposto de que só ao culpábel se lle deban impoñer penas: -senón, máis ben, á maneira como aínda agora os pais castigan aos seus fillos, por cólera dun prexuízo sufrido, a cal se desafoga sobre o causante, -pero esa cólera é mantida dentro duns límites e modificada pola idea de que todo prexuízo ten en algures o seu equivalente e pode ser realmente compensado, aínda que sexa cunha dor do causante do prexuízo. De onde sacou a súa forza esta idea antiguísima, profundamente arraigada e tal vez xa imposíbel de extirpar, a idea dunha equivalencia entre prexuízo e dor? Eu xa o adiviñei: da relación contractual entre acredor e debedor, que é tan antiga como a existencia de "suxeitos de dereitos" e que, pola súa banda, remite ás formas básicas de compra, venda, troco, comercio e tráfico.
Como pode xa esperarse tralo anteriormente sinalado, o representarse esas relacións contractuais esperta, en todo caso, múltiples sospeitas e oposicións contra a humanidade máis antiga, que creou ou permitiu tales relacións. Cabalmente é nestas onde se fan promesas; cabalmente é nestas onde se trata de facer unha memoria a quen fai promesas; cabalmente será nelas, é lícito sospeitalo con malicia, onde haberá un xacemento do duro, do cruel, do penoso. O debedor, para infundir confianza na súa promesa de restitución, para dar unha garantía da seriedade e da santidade da súa promesa, para impoñer dentro de si á súa conciencia a restitución como un deber, como unha obriga, empeña ao acredor, en virtude dun contrato, e para o caso de que non pague, outra cousa que aínda "posúe", outra cousa sobre a que aínda ten poder, por exemplo o seu corpo, ou a súa muller, ou a súa liberdade, ou tamén a súa vida (ou, baixo determinados supostos relixiosos, incluso a súa benaventuranza, a salvación da súa alma, e, en última instancia, ata a paz no sepulcro; así ocorría en Exipto, onde nin sequera no sepulcro atopaba o cadáver do debedor repouso diante do acredor, -de todos modos, precisamente entre os exipcios ese repouso tiña tamén certa importancia). Pero moi principalmente o acredor podía irrogar ao corpo do debedor todo tipo de afrontas e de torturas, por exemplo cortar del tanto como parecese adecuado á magnitude da débeda: -e baseándose neste punto de vista, moi pronto e en todas partes houbo tasacións precisas, que en parte se estendían horribelmente ata os detalles máis nimios, tasacións, legalmente estabelecidas, de cada un dos membros e partes do corpo. Eu considero xa como un progreso, como proba dunha concepción xurídica máis libre, máis ampla nos seus cálculos, máis romana, que a lexislación romana das Doce Táboas estabelecese que resultaba indiferente que os acredores cortasen un pouco máis ou un pouco menos en tales casos, se “plus minusve secuerunt, ne fraude isto” [corten máis ou menos, non sexa fraude]. Aclarémonos a lóxica de toda esta forma de compensación: é bastante estraña. A equivalencia vén dada polo feito de que, en lugar dunha vantaxe directamente equilibrada co prexuízo (é dicir, en lugar dunha compensación en diñeiro, terra, posesións dalgunha especie), ao acredor concédeselle, como restitución e compensación, unha especie de sentimento de benestar, -o sentimento de benestar do home a quen lle é lícito descargar o seu poder, sen ningún escrúpulo, sobre un impotente, a voluptuosidade de “faire le mal pour le plaisir de le faire” [de facer o mal polo pracer de facelo], o gozo causado pola violentación: gozo que é estimado tanto canto máis fondo e baixo é o nivel no que o acredor se atopa na orde da sociedade, e que facilmente pode presentárselle como un saboroso bocado, máis aínda, como gusto anticipado dun rango máis alto. Por medio da "pena" inflixida ao debedor, o acredor participa dun dereito de señores: por fin chega tamén el unha vez a experimentar o exaltado sentimento de serlle lícito desprezar e maltratar a un ser como a un "inferior" -ou, polo menos, no caso de que a auténtica potestade punitiva, a aplicación da pena, pase xa á "autoridade", o velo desprezado e maltratado. A compensación consiste, pois, nunha remisión e nun dereito á crueldade.
Nesta esfera, é dicir, no dereito das obrigas é onde ten o seu fogar nativo o mundo dos conceptos morais "culpa" (Schuld), "conciencia", "deber", "santidade do deber", -o seu comezo, á igual que o comezo de todas as cousas grandes na terra, estivo salpicado profunda e longamente con sangue. E non sería lícito engadir que, no fondo, aquel mundo non volveu a perder nunca do todo un certo olor a sangue e a tortura? (nin sequera no vello Kant: o imperativo categórico ole a crueldade... ) Foi tamén aquí onde por vez primeira se forxou aquel sinistro e tal vez xa indisociábel engrenaxe das ideas "culpa e sufrimento". Preguntemos unha vez máis: en que medida pode ser o sufrimento unha compensación de "débedas"? Na medida na que facer-sufrir produce benestar en sumo grao, na medida na que o prexudicado cambiaba o dano, así como o despracer que este lle producía, por un extraordinario contra-gozo: facer-sufrir, -unha auténtica festa, algo que, como dixemos, era tanto máis estimado canto máis contradicía ao rango e á posición social do acredor. Isto dixémolo como unha suposición: pois, prescindindo de que resulta penoso, é difícil chegar a ver o fondo de tales cousas subterráneas; e quen aquí introduza toscamente o concepto de "vinganza", máis que facilitarse a visión, ocultouna e escureceuna (-a vinganza mesma, en efecto, remite cabalmente ao mesmo problema: "como pode ser un satisfacción o facer sufrir?"). Repugna, paréceme, á delicadeza e máis aínda á tartufería dos mansos animais domésticos (quero dicir, dos homes modernos, quero dicir, de nós) o representarse con toda enerxía que a crueldade constitúe en alto grao a gran alegría festiva da humanidade máis antiga, e incluso áchase engadida como ingrediente a case todas as súas alegrías; o imaxinarse que por outra beira a súa imperiosa necesidade de crueldade preséntase como algo moi inxenuo, moi inocente, e que aquela humanidade estabelece por principio que precisamente a "maldade desinteresada" (ou, para dicilo con Spinoza, a “sympathia malevolens” [simpatía malévola]) é unha propiedade normal do home-: e, polo tanto, algo ao que a conciencia di si de toda cerna! Un ollo máis penetrante podería acaso percibir, aínda agora, bastantes cousas desa antiquísima e fondísima alegría festiva do home; en Alén do ben e do mal, páxs. 117 e ss. (aforismo 197 e ss.), e xa antes en Aurora, páxs. 17, 68, 102 (aforismos 18, 77 e 113), eu apuntei, con dedo cauteloso, para a espiritualización e "divinización" sempre crecentes da crueldade, que atravesan a historia enteira da cultura superior (e tomadas nun importante sentido incluso a constitúen). En todo caso, non fai aínda tanto tempo que non se sabía imaxinar casamentos principescos nin festas populares de gran estilo nas que non houbese execucións, suplicios, ou, por exemplo, un auto de fe, e tampouco unha casa nobre na que non houbese seres sobre os que poder descargar sen escrúpulos a propia maldade e as chanzas crueis (-lémbrese, por exemplo, a Don Quixote na coste da duquesa: hoxe lemos o Don Quixote enteiro cun amargo sabor na boca, case cunha tortura, pero ao seu autor e aos contemporáneos do mesmo pareceriámoslles con iso moi estraños, moi escuros, -coa mellor conciencia eles líano como o máis divertido dos libros e ríanse con el case ata morrer). Ver sufrir produce benestar; facer sufrir, máis benestar aínda -esta é unha tese dura, pero é un axioma antigo, poderoso, humano-demasiado humano, que, polo demais, acaso subscribirían xa os monos; pois cóntase que, na invención de estrañas crueldades, anuncian xa en gran medida ao home e, por así dicilo, "prelúdiano". Sen crueldade non hai festa: así o ensina a máis antiga, a máis longa historia do home - e tamén na pena hai moitos elementos festivos!
F. W. Nietzsche, "A xenealoxía da moral".