Nietzsche

Vídeo de Nietzsche, de dubidosa autenticidade

A autenticidade desta filmación (de 1 minuto e 17 segundos de duración) foi posta en interdicto, malia a notábel semellanza do personaxe filmado co Nietszche dos últimos días da súa vida. Vídeo publicado en You Tube.

---

1) A relación con Lou Salomé

Carta a Peter Gast, Tautenburg, 13 de xullo de 1882

O tema das relacións persoais entre Lou Salomé (1861-1937), ( Lou Andreas-Salomé, tralo seu matrimonio con F. Andreas), e Nietzsche é aínda motivo de controversia e, en boa medida, permanece sen aclarar. Lou, que tamén iniciou amizade con outros personaxes destacados da súa época, como R.M. Rilke e S. Freud, e que chegou a ser unha salientada escritora e feminista, coñeceu a Nietzsche en Roma, en 1882, iniciándose unha intensa amizade entre ambos, (compartida coa amizade común con Paul Rée), que duraría ata 1883 e cuxo auténtico calado descoñecemos. Da correspondencia de Nietzsche seleccionamos unha carta dirixida a Lou e algúns fragmentos doutras que se refiren a ela, e que nos permiten facernos unha idea da evolución da relación entre ambos a partir da perspectiva do filósofo.

"...A poesía "Á dor" non é miña, e conta entre as cousas que exercen un poder absoluto sobre min. Aínda non puiden lela sen bágoas; resoa como unha voz á que estiven esperando e esperando dende a miña nenez. Esta poesía é da miña amiga Lou, da que Vd. aínda non terá oído falar. Lou é filla dun xeral ruso e ten vinte anos; é aguda como un aguia e valorosa como un león, e, ao tempo, un ser moi feminino e xuvenil, que talvez non viva longo tempo. Debo o seu coñecemento a Malwida von Meysenbug e a Rée. Agora está na casa de Rée de visita, despois de Bayreuth virá aquí, a Tautenburg, e no outono iremos xuntos a Viena. Está preparada da maneira máis asombrosa para o meu modo de pensar e a especie do meu pensamento.

Meu querido amigo, Vd. faranos a ambos o honor de apartar da nosa relación a idea dunha relación amorosa. Somos amigos e esta rapaza e a súa confianza serán sagradas para min. Polo demais, ten un carácter incribelmente seguro, e sabe perfectamente o que quere, sen preguntar ao mundo nin preocuparse por el. Isto para Vd. e para ninguén máis. Sería, emporiso, moi fermoso se Vd. fóra tamén a Viena."

Carta a Lou, Tautenburg, xullo de 1882

"O ceo despexouse sobre min! Onte ao mediodía puidese dicirse que era o meu aniversario. Vostede envioume a súa resposta afirmativa, o máis fermoso agasallo que ninguén puidese facerme, a miña irmá mandoume cereixas, Teubner os tres primeiros pregos impresos da miña "Gaia ciencia", e para rematar todo iso acababa de terminar a parte última do manuscrito e con iso a obra de seis anos (1876-1882), toda a miña "espiritualidade libre". Que anos! Que tormentos de toda especie, que soidades e que fastío da vida! E contra todo iso, case contra a vida e a morte, compúxenme esta a medicina miña, estes pensamentos meus coas súas pequenas, pequenas franxas de ceo despexado sobre si. Ai, a miña querida amiga! Cantas veces penso en todo iso, síntome trastornado e emocionado, e non sei como todo puido lograrse. A compaixón por min mesmo e o sentimento do triunfador inúndanme por completo. É, en efecto, un triunfo e un triunfo completo, xa que ata a saúde do corpo -eu non sei de onde- saíu de nova a luz, e todo o mundo me di que parezo máis mozo que nunca. O ceo protéxame de tolemias! Pero, a partir de agora, que Vostede me vai aconsellar, estarei ben asesorado e non teño que abrigar temor algún.

Polo que se refire ao inverno, pensei seria e exclusivamente en Viena; os plans para o inverno da miña irmá son completamente independentes dos meus, e non hai neles ningunha intención oculta. O sur de Europa desapareceume do pensamento. Non quero estar máis só, e quero aprender de novo a ser home. Ai, aquí quédame aínda case todo que aprender!
Reciba Vostede o meu agradecemento, querida amiga. Todo resultará ben, como Vostede dixo. Meus máis cordiais recordos a noso Rée."

Carta a Malwida Von Meysenbug, Tautenburg, 22 de xullo de 1882

"... Lou está agora unida a min por unha firme amizade, tan firme como unha amizade pode estabelecerse na terra; desde fai moito tempo non fixen mellor adquisición. Estou, de veras, extraordinariamente agradecido a Vostede e a Rée por prestarme aquí a súa axuda. Este ano, que representa unha nova crise en moitos aspectos principais da miña vida -"época" é a palabra exacta, un estado intermedio entre dúas crises, unha detrás e outra diante de min - foime grandemente embelecido polo resplandor e a graza desta alma nova, verdadeiramente heroica. Desexo ter nela unha discípula e, se a miña vida non se mantivese á longa, unha herdeira e alguén que seguise pensando o meu pensamento.

Dito sexa de paso: Rée debese casar con ela, para evitar as múltiples dificultades da situación de Lou, e eu, pola miña parte, non deixase de animalo neste sentido."

Carta aPeter Gast, Tautenburg, 20 de agosto de 1882

"... Lou permanecerá aínda unha semana comigo. É a máis intelixente das mulleres. Cada cinco días temos unha pequena escena tráxica. Todo o que lle escribín a Vostede acerca dela é necidade, probabelmente tamén o que acabo de escribirlle."

Carta a Paul Rée, entre decembro de 1882 e xaneiro de 1883

"... Moitas cousas coinciden agora para levarme ao borde da desesperación. E unha delas é tamén, non quero negarllo, a miña desilusión con respecto a Lou Salomé. Un "estraño santo" coma eu, que a todas as súas demais cargas e forzadas renuncias engadiu o peso dun ascetismo voluntario, dun ascetismo do espírito dificilmente comprensíbel, un home que non ten a ninguén que saiba acerca do fin da súa vida, un home así perde indecíbelmente, cando perde a esperanza de atopares un ser semellante que arrastra consigo unha traxedia análoga e que dirixe a vista aara unha solución tamén análoga.

O que me di Vostede do carácter de L. S. é certo, por moi doloroso ca me sexa confesalo. Tal como actualmente se presenta é aproximadamente a caricatura do que eu venero como ideal, e Vostede sabe ben que é nas ideais onde máis agudamente se sente a ofensa.

Crerame Vostede se lle digo que non se trata nin por asomo dun problema amoroso, non é certo? E abonda sobre este tema, que pertence aos extravíos do seu amigo Ulises. Se, polo menos, fora máis avisado! Ou se alguén me aconsellase mellor! Pero un medio cego vive demasiado nos seus soños, as súas necesidades e... as súas esperanzas..." (Carta a Malwida Von Meysenbug, Rapallo, finais de decembro de 1882).

"Oia Vostede como considero hoxe a cousa. Trátase dunha absoluta desgracia, e eu son a vítima dela. Na primavera crín que existía unha persoa en situación de axudarme: para o cal, desde logo, fai falta non só un bo intelecto, senón ademais unha moralidade da máis alta especie. En lugar disto, descubrimos unha persoa que quere divertirse e que é o suficientemente desvergonzada para crer que para iso lle son axeitados os máis excelentes espíritos da terra. O resultado deste equívoco é para min, que hoxe máis que nunca carezo dos medios para atopar unha persoa da clase mencionada. Toda a dignidade da comisión da miña vida fíxose problemática, en efecto, por un ser tan superficial e tan frío como Lou.

Quen podía sospeitar que as súas frases "heroísmo", "loita por un principio", a súa poesía "Á dor", os seus relatos das loitas polo coñecemento non eran máis que mentiras?
Ou é outra a verdade? A Lou de Orta era un ser distinto ao que eu volvín a atopar máis tarde: un ser sen ideais, sen obxectivos, sen deberes... Ela díxome a min mesmo que non tiña moral, e eu pensara que, á igual que eu, tiña unha moral máis rigorosa cá de calquera outra persoa. E que ofrecía ao seu deus diariamente, de hora en hora, algo de si en holocausto.

Por agora o único que vexo é que o seu único desexo é o gozo e a distracción. E cando penso que naquilo entran tamén os problemas da moral, invádeme, para dicilo suavemente, a indignación. Lou tomoume moi a mal que lle negase o dereito a falar de "heroísmo do coñecemento", pero debía ser sincera e dicirse: "estou a mundos de distancia de iso". No heroísmo trátase de sacrificio e de deber, do deber de cada día e de cada hora, e ademais de moito máis: a alma enteira ten que estar penetrada dunha cousa e ser indiferente fronte á vida e a felicidade. É esta natureza a que eu crín ver en Lou..."

F. Nietzsche, "Correspondencia"

2) A nova imaxe do pensamento en Nietzsche, segundo a interpretación de Gilles Deleuze

"Cando alguén pregunta para que serve a filosofía, a resposta debe ser agresiva xa que a pregunta tense por irónica e mordaz. A filosofía non serve nin ao Estado nin á Igrexa, que teñen outras preocupacións. Non serve a ningún poder estabelecido. A filosofía serve para entristecer. Unha filosofía que non entristece ou non contraría a ninguén non é unha filosofía. Serve para detestar a estupidez, fai da estupidez unha cousa vergonzosa. Só ten este uso: denunciar a baixeza do pensamento baixo todas as súas formas. Existe algunha disciplina, fóra da filosofía, que se propoña a crítica de todas as mistificacións sexa cal sexa a súa orixe e o seu fin? Denunciar todas as ficcións sen as que as forzas reactivas non poderían prevalecer. Denunciar na mistificación esta mestura de baixeza e estupidez que forma tamén a asombrosa complicidade das vítimas e dos autores. En fin, facer do pensamento algo agresivo e afirmativo.

Facer homes libres, é dicir, homes que non confundan os fins da cultura co proveito do Estado, a moral ou a relixión. Combater o resentimento, a mala conciencia, que ocupan o lugar do pensamento. Vencer o negativo e os seus falsos prestixios. Quen, a excepción da filosofía, se interesa por todo isto? A filosofía como crítica dinos o máis positivo de si mesma: empresa de desmistificación. E, a este respecto, que ninguén se atreva a proclamar o fracaso da filosofía. Por moi grandes que sexan, a estupidez e a baixeza serían aínda maiores se non subsistise un pouco de filosofía que, en cada época, impídelles ir todo o lonxe que quererían, que respectivamente lles prohibe, aínda que só sexa polo que dirán, ser todo o estúpida e o baixa que cada unha pola súa conta desexaría. Non lles son permitidos certos excesos, pero quen, agás a filosofía, llos prohibe? quen lles obriga a enmascararse, a adoptar aires nobres e intelixentes, aires de pensador? Certamente existe unha mistificación especificamente filosófica; a imaxe dogmática do pensamento e a caricatura da crítica demóstrano.

Pero a mistificación da filosofía empeza a partir do momento no que esta renuncia ao seu papel... desmistificador, e ten en conta os poderes estabelecidos: cando renuncia a detestar a estupidez, a denunciar a baixeza. É certo, di Nietzsche, que actualmente os filósofos convertéronse en cometas. Pero desde Lucrecio ata os filósofos do século XVIII debemos observar estes cometas, seguilos todo o posíbel, achar o seu camiño fantástico. Os filósofos-cometas souberon facer do pluralismo unha arte de pensar, unha arte crítica. Souberon dicir aos homes o que ocultaban a súa mala conciencia e o seu resentimento. Souberon opoñer aos valores e aos poderes estabelecidos aínda que non fose máis que a imaxe dun home libre. Despois de Lucrecio como é posíbel preguntar aínda: para que serve a filosofía?

É posíbel preguntalo porque a imaxe do filósofo está constantemente escurecida. Faise del un sabio, el que é só un amigo da sabedoría, amigo nun sentido ambiguo, é dicir o anti-sabio, o que debe disfrazarse de sabedoría para sobrevivir. Faise del un amigo da verdade, el que somete o verdadeiro á máis dura proba, de onde a verdade sae tan descortizada como Dionysos: a proba do sentido e do valor. A imaxe do filósofo escurécese debido a todos os seus disfraces necesarios, pero tamén debido a todas as traizóns que fan del o filósofo da relixión, o filósofo do Estado, o coleccionista dos valores en curso, o funcionario da historia. A imaxe auténtica do filósofo non sobrevive ao que durante un tempo soubo encarnalo na súa época. Debe recuperarse, reanimarse, debe achar un novo campo de actividade na época seguinte.

Se o labor crítico da filosofía non se recupera activamente en cada época, a filosofía morre e con ela a imaxe do filósofo, a imaxe do home libre. A estupidez e a baixeza non cesan de formar novas alianzas. A estupidez e a baixeza son sempre as do noso tempo, as dos nosos contemporáneos , a nosa estupidez e a nosa baixeza. A diferenza do concepto intemporal de erro, a baixeza non se separa do tempo, é dicir do transporte do presente, desta actualidade na que se encarna e se move. Por iso a filosofía ten co tempo unha relación esencial: sempre contra o seu tempo, crítico do mundo actual, o filósofo forma conceptos que non son nin eternos nin históricos, senón intempestivos e inactuais. A oposición na que se realiza a filosofía é a do inactual co actual, do intempestivo co noso tempo. E o intempestivo encerra verdades máis duradeiras cás verdades históricas e eternas reunidas: as verdades do porvir.

Pensar activamente, é "actuar dunha forma inactual, ou sexa contra o tempo, e a partir de aí incluso sobre o tempo, en favor (así o espero) dun tempo futuro". A cadea dos filósofos non é a eterna cadea dos sabios, e menos aínda o encadeamento da historia, senón unha cadea rota, a sucesión de cometas, a súa descontinuidade e a súa repetición que non se refiren nin á eternidade do ceo que atravesan, nin á historicidade da terra que sobrevoan. Non hai ningunha filosofía eterna, nin ningunha filosofía histórica. Tanto a eternidade como a historicidade da filosofía redúcense a isto: a filosofía, sempre intempestiva, intempestiva en cada época.

Ao colocar o pensamento no elemento do sentido e do valor, ao facer do pensamento activo unha crítica da estupidez e da baixeza, Nietzsche propón unha nova imaxe do pensamento. E é que pensar non é nunca o exercicio natural dunha facultade. Nunca o pensamento pensa só e por si mesmo; nunca tampouco vén simplemente turbado por forzas que serían sempre exteriores. Pensar depende das forzas que se apoderan do pensamento. Mentres o noso pensamento está ocupado por forzas reactivas, mentres acha o seu sentido nas forzas reactivas, hai que confesar que aínda non pensamos. Pensar designa a actividade do pensamento; pero o pensamento ten as súas propias formas de ser inactivo, e pode entregarse a iso totalmente e con todas as súas forzas. As ficcións polas que triunfan as forzas reactivas constitúen o máis baixo no pensamento, o modo no que permanece inactivo e ocúpase en non pensar.

Cando Heidegger anuncia: aínda non pensamos, unha orixe deste tema áchase en Nietzsche. Esperamos as forzas capaces de facer do pensamento algo activo, absolutamente activo, o poder capaz de facer do pensamento unha afirmación. Pensar, como actividade, é sempre unha segunda potencia do pensamento, non o exercicio natural dunha facultade, senón un acontecemento extraordinario para o propio pensamento. Pensar é unha enésima potencia do pensamento. E debe ser elevado a esta potencia para que se converta en "o lixeiro", "o afirmativo", "o danzante". E xamais acadará esta potencia se algunhas forzas non exercen sobre el unha violencia. Debe exercerse unha violencia sobre el en canto que pensamento, debe obrigalo a pensar un poder, debe lanzalo cara a un devir-activo. Esta coacción, este adestramento, é o que Nietzsche chama "Cultura". A cultura, segundo Nietzsche, é esencialmente adestramento e selección. Expresa a violencia das forzas que se apoderan do pensamento para facer del algo activo, afirmativo. Só se entenderá este concepto de cultura se se captan todas as formas nas que se opón ao método. O método supón sempre unha boa vontade de pensador, "unha decisión premeditada".

A cultura, ao contrario , é unha violencia sufrida polo pensamento, unha formación do pensamento baixo a acción de forzas selectivas, un adestramento que pon en xogo todo o inconsciente do pensador. Os gregos non falaban de método, senón de paideia; sabían que o pensamento non pensa a partir dunha boa vontade, senón en virtude de forzas que se exercen sobre el para obrigalo a pensar. Incluso Platón distinguía o que obriga a pensar e o que deixa o pensamento inactivo; e no mito da caverna subordinaba a paideia á violencia sufrida por un prisioneiro, sexa para saír da caverna, sexa para volver a ela. Nietzsche atopa esta idea grega dunha violencia selectiva da cultura nos textos celebres: "Considérese a nosa antiga organización penal e advertiranse as dificultades que hai na terra para erixir unha vila de pensadores.."; ata os suplicios son necesarios. "Aprender a pensar: nas nosas escolas perdeuse completamente a noción..." "Por moi estraño que poida parecer, todo o que existe e existiu sobre a terra, referente a liberdade, delicadeza, audacia, danza e maxistral seguridade, só puido florecer baixo a tiranía de leis arbitrarias".

Sen dúbida estes textos están cheos de ironía: o "pobo de pensadores" do que fala Nietzsche, non é o pobo grego, senón que resulta ser o pobo alemán. Sen embargo, onde está a ironía? Non na idea de que o pensamento só chega a pensar baixo a acción de forzas que o violentan. Non na idea da cultura como adestramento violento. A ironía aparece máis ben nunha dúbida sobre o devir da cultura. Comézase como os gregos, acábase como os alemáns. En varios textos raros Nietzsche aplica a decepción de Dionysos ou de Ariana: Acharse cun alemán cando se desexaba un grego. A actividade xenérica da cultura ten un obxectivo final: formar ao artista, ao filósofo. Toda a súa violencia selectiva áchase ao servizo deste fin; "Actualmente ocúpome dunha especie de home para quen a teoloxía leva un pouco máis lonxe que o ben dun Estado". As principais actividades das Igrexas e dos Estados constitúen máis ben o longo martiroloxio da propia cultura. E cando un Estado favorece a cultura "só a favorece para favorecerse a si mesmo e xamais concibe que haxa un fin que sexa superior ao seu ben e á súa existencia".

Por outra parte, sen embargo, a confusión da actividade cultural co ben do Estado baséase en algo real. A cada instante o labor cultural das forzas activas corre o perigo de ser desviado do seu sentido: ocorre precisamente que pasa ao proveito das forzas reactivas. Ocorre que a Igrexa ou o Estado toman pola súa conta esta violencia da cultura para realizar os seus propios fins. Ocorre que as forzas reactivas desvían esta violencia da cultura, e convértena nunha forza reactiva, nun medio de aloular aínda máis, de rebaixar o pensamento. Ocorre que confunden a violencia da cultura coa súa propia violencia, a súa propia forza . Nietzsche chama a este proceso "dexeneración da cultura". En que medida é inevitábel, en que medida evitábel, por que razóns e por que medios, saberémolo máis adiante. Sexa o que sexa respecto a iso, Nietzsche subliña así a ambivalencia da cultura: de grega pasa a ser alemá...

O que equivale a dicir unha vez máis ata que punto a nova imaxe do pensamento implica relacións de forzas extremadamente complexas. A teoría do pensamento depende dunha tipoloxía das forzas. E aquí tamén a tipoloxía empeza por topoloxía. Pensar depende de certas coordenadas. Temos as verdades que merecemos segundo o lugar ao que levamos a nosa existencia, a hora en que velamos, o elemento que frecuentamos. Non hai idea máis falsa cá de que a verdade saia dun pozo. Só achamos verdades alí onde están, á súa hora e no seu elemento. Calquera verdade é verdade dun elemento dunha hora e dun lugar: o Minotauro non sae do labirinto.

Non pensaremos ata que non se nos obrigue a ir alí onde están as verdades que dan que pensar, alí onde se exercen as forzas que fan do pensamento algo activo e afirmativo. Non un método senón unha paideia, unha formación, unha cultura. O método en xeral é un medio para evitarnos ir a tal lugar, ou para conservar a posibilidade de saír del (o fío do labirinto). "E nós, nós rogámosvos encarecidamente, ¡agarrádevos a ese fío!" Nietzsche di: tres anécdotas abondan para definir a vida dun pensador. Indubidabelmente unha para o lugar, outra para a hora e outra para o elemento.

A anécdota é na vida o que o aforismo no pensamento: algo que interpretar. Empédocles e o seu volcán, esta é unha anécdota de pensador. O alto das cimas e as cavernas, o labirinto; mediodía – media noite; o elemento aéreo, alcioniano e tamén o elemento rarificado do subterráneo. A nós correspóndenos ir aos lugares máis altos, ás horas extremas, onde viven e se alzan as verdades máis elevadas, as máis profundas. Os lugares do pensamento son as zonas tropicais, frecuentadas polo home tropical. Non as zonas mornas, nin o home moral, metódico ou moderado".

Gilles Deleuze, "Nietzsche e a filosofía" (Fragmento do capítulo III, 15: "Nova imaxe do pensamento")