Guillerme de Occam

Biografía

Descoñécese a data exacta do nacemento de Guillerme de Occam, (escrito tamén Ockham), que se sitúa, segundo o que se pode deducir partindo dos poucos acontecementos que coñecemos da súa vida, entre os anos 1280, como pronto, e 1300, como moi tarde. Segundo uns naceu no lugar chamado Occam, no condado de Surrey, ao sur de Londres, mentres que outros consideran que Occam era simplemente o seu apelido. Sábese que ingresou moi mozo na orde mendicante dos franciscanos, e que realizou os seus estudos en Oxford, debendo acadar o grado de bacharel nos anos 1316-20; segundo uns, acadou tamén o grado de "magister", chegando a ensinar lóxica e teoloxía nas escolas franciscanas (en París, precisan algúns) ata o ano 1323, no que o convocou en Aviñon a corte pontificia, acusado de herexía. Outros, sen embargo, afirman que non conseguiu o grado de magister e que xamais se dedicou ao ensino, senón que continuou os seus estudos no ámbito das preocupacións filosófico-teolóxicas da orde franciscana, de onde proceden os seus primeiros escritos polémicos e críticos sobre tales cuestións. Todos, sen embargo, están de acordo con que foi discípulo de Duns Scoto (natural de Edimburgo, estudou nas universidades de Oxford e París, nas que foi tamén profesor de teoloxía; foi trasladado, disque por motivos políticos, ao estudo franciscano de Colonia, onde morrería en 1308), o que implica atrasar case ao máximo a data de nacemento de Occam.

No ano 1323, J. Lutterrell, chanceler da universidade de Oxford, que acusara a Occam de herexía, consegue que o papa Juan XXII o convoque á corte papal, entón en Aviñón, para sometelo ao interrogatorio pertinente acerca do significado das súas teses, co fin de xulgar a súa ortodoxia ou heterodoxia. Durante varios anos, nos que permanece como prisioneiro da corte, trátase o asunto, que parece terminar cunha sentencia benévola por parte do papa, sentencia que non satisfai os desexos de Lutterrell. Os acontecementos políticos que tiveron lugar entón, entre o excomungado emperador Luis de Baviera e o papa Juan XXII, a raíz da disputa sobre a prevalencia do poder terreal ou do poder espiritual, provoca a intervención de Guillerme de Occam na disputa, a mesma que os franciscanos mantiñan xa co papado ao respecto.

En 1327 é encargado polo xeral da orde, Miguel de Cesena, que acudira a Aviñón, de analizar as teses pontificias sobre o tema; véndose ameazados ambos polos defensores das teses papistas abandonan Aviñón e refúxianse primeiro en Italia e logo, en 1328, baixo a protección de Luís de Baviera, sendo tamén ambos excomungados. Trala morte de Luis de Baviera, en 1347, e continuando a súa polémica cos papas Benedicto XII e Clemente VI, tiveron lugar algúns contactos para facilitar a submisión de Occam ao papa Clemente VI, sen que haxa constancia de que a houbese, ou non, firmado. En 1349 morreu en Munich, disque por mor da peste negra.

A presenza de Occam en Aviñón marca un antes e un despois no conxunto da súa obra que queda así dividida en torno a dous períodos; o primeiro, anterior á súa estadía en Aviñón, está dominado por preocupacións filosófico-teolóxicas; o segundo, que comeza coa súa fuxida de Aviñón, por reflexións filosófico-políticas. Pertencen ao primeiro período os "Comentarios" ás Sentencias de Pedro Lombardo, cuxo contido valeulle a antipatía e persecución de Luterrell, e ser acusado de herexía. Tamén a "Expositio super octo libros physicorum" e a "Summa totius logicae" foron escritas antes de 1327, sobre filosofía natural a primeira e sobre lóxica a segunda. Entre as obras teolóxicas cabe destacar os "Quodlibeta VII", co tratamento de cuestións como a unicidade de Deus, a posibilidade ou non, defendida por San Tomé, de que a alma sexa a forma do corpo, a posibilidade de demostrar a existencia de Deus, etc... en consonancia coas posicións mantidas nos Comentarios.

Ao segundo período pertencen as súas obras de polémica filosófica-política, centradas en torno á discusión da prevalencia do poder terreal ou espiritual, entre as que cabe destacar o "Compendium errorum Ioannis papae XXII" e o "Dialogus inter magistrum et discipulum de imperatorum et pontificum potestate", á que se considera a principal obra deste período escrita por Occam.

Razón e fe

A posición que adoptará Occam respecto ao tema da relación entre la razón e a fe supoñerá non xa a distinción entre ambas e a concesión a cada unha dun espazo particular de aplicación, como defendera xa san Tomé, senón a súa radical distinción e independencia. A razón non está xa ao servizo da fe, nin a fe precisa da razón para esclarecer os seus propios ditados. A fe depende estritamente da revelación, polo que a razón non ten nada que dicir, non ten nada que engadir nin quitar, nada que aclarar á palabra divina. A razón, pola súa banda, sendo unha facultade outorgada por Deus ao home, para ordenarse neste mundo, non ten nada que tomar da fe: ha de recorrer ás outras facultades naturais e, exclusivamente con elas, obter os coñecementos necesarios para a vida máis perfecta posíbel do ser humano.

A distinción entre a razón e a fe convértese, polo tanto, en separación, (e aínda en oposición), entre ambas, o que conducirá a Occam a unha posición mística e "anti-teolóxica" nos temas da fe (o voluntarismo, caracterizado pola afirmación da preeminencia da vontade sobre o entendemento), e a unha posición radicalmente empirista no que concerne aos temas da razón. A autonomía da razón con respecto á fe proclamada por san Tomé convértese nunha independencia absoluta, o que ten importantes consecuencias no campo filosófico e teolóxico no que se moverá Occam.

A análise do coñecemento

Se San Agostiño explicara o tema do coñecemento coa doutrina da iluminación, de inspiración platónica, san Tomé fixérao coa teoría da abstracción, de raíz aristotélica. Nos dous casos o coñecemento representa o coñecemento da esencia, deixando á marxe a individualidade e particularidade do obxecto coñecido. Occam opoñerase a ámbalas dúas explicacións, rexeitando a posibilidade de coñecer directamente as esencias, tanto como a posibilidade dun coñecemento abstractivo, e ofrecéndonos unha explicación baseada na intuición sensíbel, que nos permite entrar en contacto directamente coa realidade individual e concreta, postura coñecida co nome de nominalismo.

Coñecemos directamente, pois, a realidade individual ou coñecemos só as esencias universais? A intuición non é, para Occam, a captación directa por parte do suxeito dunha forma, dunha esencia, dunha idea de tipo platónico, senón a relación directa do suxeito que coñece co obxecto coñecido, coa cousa. Neste sentido, o coñecemento é algo que se ofrece de modo directo e inmediato ao individuo (e non o resultado dunha abstracción, dunha elaboración do entendemento que culmina nun concepto); é algo, polo tanto, presente, que queda garantido pola inmediateza, pola presenza da cousa que é a causa inmediata de dito coñecemento, polo que se afirma, en consecuencia, a existencia da cousa, e do que dependen tamén as relacións entre as cousas.

O coñecemento abstractivo non é posíbel, porque o universal non é real, non é algo que estea presente. Os conceptos formámolos espontaneamente no entendemento, non a través do proceso abstractivo descrito por Aristóteles e por san Tomé. Que son os conceptos? Non poden representar unhas esencias que non teñen presenza nin existencia real: non son máis que signos de carácter lingüístico que se forman a partir da experiencia, por xeneralización. Distingue Occam dous tipos de signos: os naturais e os convencionais. Son signos naturais os concibidos pola mente e, neste sentido, poden ser chamados palabras mentais. Os signos convencionais, pola súa vez, poden ser de dúas clases: proferidos e escritos, é dicir pertencentes á linguaxe falada ou á linguaxe escrita. A función dos signos é facer no discurso as veces das cousas que significan, substituílas. En ningún momento representar esencias inexistentes.

O rexeitamento da explicación tomista do coñecemento (por vía da abstracción, seguindo a Aristóteles) vai asociado á modificación dos sipostos lóxicos que se poden aceptar no discurso filosófico, e á elaboración dalgunhas propostas metodolóxicas, entre as que se adoita destacar o principio de economía, tamén coñecido como a "navalla de Occam", que supón o rexeitamento do superfluo, do que non apareza de modo inmediato á intuición sensíbel, e a esixencia de simplicidade na explicación dos sucesos reais, e cuxa formulación tradicional preséntase do modo seguinte: "non hai que multiplicar os entes sen necesidade" (entia non sunt multiplicanda praeter necessitatem).